نمایش مبدأ برای تست فهرست

{{مقاله برگزیده}}
{{اشتباه نشود|قابوس بن وشمگیر}}
{{جعبه اطلاعات پادشاهی
| نام                    = عنصرالمعالی کیکاووس
| عنوان                = [[فهرست امیران زیاری|امیر زیاری]]{{نشان|الف|[الف]}}
| دوران                = ۴۴۱ تا ۴۸۳ هجری قمری<br>(۱۰۵۰ تا ۱۰۸۷ میلادی)
| تاجگذاری           =
| تصویر              =
| زیرنویس تصویر=
| اندازه تصویر     =
| لقب                 = عنصرالمعالی{{سخ}}قابوس دوم
| زادروز               =۴۱۲ ه‍ ق
| زادگاه               =
| تاریخ درگذشت  = شاید در ۴۸۰ ه‍ ق (۶۸ ساله)
| محل درگذشت  = [[قفقاز]]
| پیش از             = [[گیلانشاه زیاری|گیلانشاه]]
| پس از              = [[دارای زیاری|دارا]]
| دودمان            = [[زیاریان]]
| کاخ                  =
| صدراعظم        =
| پدر                   = اسکندر
| مادر                 = شاهزاده [[باوندیان|باوندی]]
| ولیعهد             =
| همسر              =
| فرزندان            =
| دین                 = [[تسنن]]
}}
'''عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس زیاری''' (۴۱۲–۴۸۰ هجری قمری) از امیرزادگان دودمان [[زیاریان]] و نویسندهٔ کتاب ''[[قابوس‌نامه]]'' بود. تبار کیکاووس از خاندانی است که در نواحی [[طبرستان]] و [[گرگان]] سال‌ها حکومت و امارت داشتند؛ اما در به حکومت رسیدن خود او تردید وجود دارد. کیکاووس حاصل ازدواج اسکندر بن [[قابوس زیاری]] و دختر [[مرزبان بن رستم]] [[باوندی]] بود. 

کیکاووس و پسرش [[گیلانشاه]]، آخرین اعضای خاندان زیاری هستند که در تاریخ شناخته‌شده‌اند؛ اما مشخص نیست که آیا آن‌ها همچنان امارتی هرچند کوچک، در [[البرز|کوهستان‌های البرز]] داشتند یا خیر. به روایتی او که پس از ۲۱ سال امیری درگذشت. نظرات مورخان در این باره بسیار متفاوت و گوناگون است. کیکاووس بیشتر عمر خود را دور از وطن خود به عنوان یک نجیب‌زادهٔ تبعیدی، در خدمت سلاطین معاصر گذراند. او در رکاب [[مودود غزنوی|سلطان مودود]] و [[ابوالسوار شاوور بن فضل|ابوالسوار شاوور]] در جنگ‌هایی علیه نامسلمانان [[هندوستان]] و [[ماورای قفقاز]] شرکت کرد و سرانجام یکی از این جنگ‌ها، در [[گرجستان]]، موجب درگذشت او گردید.

کیکاووس بیش از هر چیز، به خاطر نگارش [[پندنامه]]‌ای به [[زبان فارسی]] شناخته می‌شود که برای نصیحت پسر و جانشینش، [[گیلانشاه زیاری]]، به رشتهٔ تحریر درآورد. این پندنامه، ''[[قابوس‌نامه]]'' نامیده می‌شود. ''قابوس‌نامه'' کتاب مهمی در [[ادبیات فارسی]] برشمرده می‌شود که در چهل و چهار باب، پر از حکایت‌های گوناگون عبرت‌دهنده است و با متنی ساده و نزدیک به [[فارسی معیار]] امروزی نوشته شده‌است. کیکاووس با تجارب گسترده خود در این کتاب تصویر بسیار کاملی از جامعهٔ ایران در [[دوران طلایی اسلام|قرون میانه]] ارائه می‌دهد که از دیدگاه یک اشراف‌زاده که درک دقیقی از مسائل مربوط به زندگی رعایا دارد، بیان می‌شود.

== منبع‌شناسی ==
{{وابسته|منبع‌شناسی زیاریان}}
=== منابع اولیه ===
بیشتر اطلاعاتی که از زندگی کیکاووس بن اسکندر وجود دارد، برگرفته از اثر خود او، ''قابوس‌نامه''، است و غیر از آن، آثار بسیار محدودی دربارهٔ او وجود دارد که جسته و گریخته به زندگیش پرداخته باشند. منابع ذیل مهمترینِ این موارد هستند:
* ''[[تاریخ طبرستان (ابن اسفندیار)|تاریخ طبرستان]]'' اثر [[ابن اسفندیار]] در باب سوم که احوال ملوک آل زیار را آورده، اشاراتی به کیکاووس دارد و می‌گوید «بعد از او ([[باکالیجار کوهی|کالیجار]]) ابن عمش کیکاووس بن اسکندر بن قابوس جانشین شد که مخصوصاً به واسطه تألیف قابوس‌نامه اشتهاری تام دارد، وی با [[رستم دوم|رستم بن شهریار]] معاصر بود و در نواحی جبال تا سال ۴۶۲ هجری سلطنت می‌کرد، چون وی وفات یافت فرزندش [[گیلانشاه زیاری|گیلانشاه]] به جای او نشست.»<ref>{{پک|نوری|۱۳۸۰|ک=تاریخ ادبیات و فرهنگ مازندران|ص=۴۰۷–۴۰۹}}</ref> سوای کتاب ''قابوس‌نامه''، کتاب ''تاریخ طبرستان'' ابن اسفندیار مهمترین منبع اطلاعاتی است که از کیکاووس گزارش‌هایی دارد.<ref dir=ltr>{{پک|Bosworth|1978|ک=The Encyclopedia of Islam|ص=815|زبان=en}}</ref>
* ''[[تذکرةالشعرا]]'' اثر [[دولتشاه سمرقندی]] آنجا که دربارهٔ [[فصیحی جرجانی]] سخن می‌گوید، او را از ملازمان کیکاووس می‌نامد و می‌گوید فصیحی جرجانی در داستان ''[[وامق و عذرا]]'' ذکر ایام خاندان ملک قابوس کرده و این بیت را در مدح زیاریان گفته:
*:{{شعر}}{{ب|چه فرخ وجودی که از نعمتش|بمیرد به پای ولی نعمتش}}{{پایان شعر}}
:دولتشاه در ادامه می‌نویسد: «اما امیر کیکاووس نبیرهٔ امیر قابوس است. مرد اهل فضل بوده و کتاب ''قابوس‌نامه'' را تصنیف کرده و هفت سال ندیم مجلس [[مودود غزنوی|سلطان سعید مودود بن محمود غزنوی]] بوده و در آخر عمر روی از دنیا گردانیده و در گیلان به طاعت و عبادت مشغول شد و او را هوس جنگ در دل افتاد و همراه [[ابوالسوار شاوور بن فضل|امیر ابوالسواد]] که والی [[گنجه]] و [[بردع]] بوده، به [[غزوه|غزای]] گرجستان رفته و آنجا به سعادت شهادت استسعاد یافت، در حالتی که زخمدار شده و نزدیک به مرگ رسیده این قطعه را گفت:
::{{شعر}}{{ب|کیکاووس ای عاجز گرداب اجل را|آهنگ شدن کن که اجل از بام درآمد}}{{ب|روزت به نماز دگر آمد به همه حال|شب زود درآید چو نماز دگر آمد}}{{پایان شعر}}
:البته گزارش دولتشاه سمرقندی با دیگر شواهد همخوانی ندارد زیرا کیکاووس شرح جنگ گرجستان خود را در کتابش آورده و دربارهٔ روابطش با امیر ابی‌السواد در فصل آخر کتاب توضیحاتی آورده که مشخص است در جنگ مذکور نمرده‌است. همچنین رباعی فوق، با اختلاف و تفاوت در بیت نخست، در فصل نهم کتاب ''قابوس‌نامه''، در شکایت از پیری، آمده‌است.<ref>{{پک|نوری|۱۳۸۰|ک=تاریخ ادبیات و فرهنگ مازندران|ص=۴۰۷–۴۰۹}}</ref>

=== منابع ثانویه ===
* جلد اول ''[[مجمع‌الفصحاء]]'' اثر [[رضاقلی‌خان هدایت]] گفتاوردهای دولتشاه دربارهٔ کیکاووس زیاری را آورده و همراه با سیزده [[رباعی]] به کیکاووس نسبت می‌دهد. رضاقلی‌خان خود مصحح کتاب ''قابوس‌نامه'' بوده ولی اشاره‌ای به اختلاف گزارش دولتشاه با ماوقع ''قابوس‌نامه'' نکرده‌است.<ref>{{پک|نوری|۱۳۸۰|ک=تاریخ ادبیات و فرهنگ مازندران|ص=۴۰۷–۴۰۹}}</ref>
* ''تاریخ ادبی ایران'' اثر [[ادوارد براون]] در جلد دوم خود شرح مفصلی از ''قابوس‌نامه'' دارد. او با تحسین از هوش و خرد کیکاووس، «درهم‌آمیختگی غریب مهارت و سادگی، و شک و تقوا» را در این اثر ستود و گفت که این ویژگی باعث می‌شود کتاب ''قابوس‌نامه'' «در بعضی مواقع به طرز شگفت‌انگیزی مدرن» به نظر برسد.<ref dir=ltr>{{پک|Bruijn|2010|ک=Encyclopaedia Iranica|ص=|زبان=en}}</ref> براون در این نقد، سال نگارش کتاب را به اشتباه در ۱۰۸۲–۸۳ ذکر کرده‌است که با تاریخ هجری قمری اختلاف محاسبه دارد.<ref>{{پک|نوری|۱۳۸۰|ک=تاریخ ادبیات و فرهنگ مازندران|ص=۴۰۷–۴۰۹}}</ref>
* ''مورالیا: مفاهیم اخلاقی در ادبیات فارسی از قرن سوم/نهم تا قرن هفتم/سیزدهم'' اثری است که [[شارل هانری دوفوشه‌کور]] در سال ۱۹۸۶ میلادی در [[فرانسه]] منتشر کرد و شامل یکی از دقیق‌ترین نقد و بررسی‌های ''قابوس‌نامه'' است.<ref dir=ltr>{{پک|Bruijn|2010|ک=Encyclopaedia Iranica|ص=|زبان=en}}</ref>

== پیش‌زمینه ==
{{اصلی|زیاریان}}
[[پرونده:میل 3.jpg|بندانگشتی|کتابی که کیکاووس نگاشت در ابتدا ''نصیحت‌نامه'' نام داشت ولی آن را به اسم ''قابوس‌نامه'' می‌شناسند؛ که اشاره به نام پدربزرگ او، [[قابوس بن وشمگیر]]، دارد که در [[برج گنبد قابوس]] مدفون است.]]
یک قرن پیش از آن که کیکاووس در ۴۱۲ هجری (۱۰۲۱ میلادی) به دنیا بیاید، [[مرداویج زیاری|مرداویج پسر زیار]] (سردار [[دیالمه|دیلمی]]) در کرانه‌های [[دریای خزر|خزر]] در [[طبرستان]]، حکومت مستقل [[زیاریان]] را بنیان نهاده‌بود. این دودمان در نیمه اول قرن پنجم هجری (سده یازدهم میلادی) به پایان کار خود رسید. [[فهرست امیران زیاری|امیران زیاری]] ابتدا ناگزیر به قبول تابعیت و خراجگزاری از [[سلطان محمود غزنوی]] شدند و در سال ۴۳۳ هجری توسط [[سلجوقیان]] قلمرو آنان تسخیر شد.<ref dir=ltr>{{پک|Bruijn|2010|ک=Encyclopaedia Iranica|ص=|زبان=en}}</ref>

[[اسکندر بن قابوس]] (پدر کیکاووس) از امیرزادگانی است که احتمالاً در دربار سلطان محمود می‌زیست. مورخان معاصر دربارهٔ حکومت یافتن اسکندر اختلاف نظر دارند و موافقان نظریهٔ حکومت او، از جمله به ''قابوس‌نامه'' استناد می‌کنند که کیکاووس در آن، پدرش را «امیر» خوانده‌است.<ref>{{پک|مفرد|۱۳۸۶|ک=ظهور و سقوط آل زیار|ص=۱۴۷}}</ref><ref>{{پک|کجباف|۱۳۸۶|ک=بررسی مناسبات حکومت آل زیار و خلفای عباسی|ص=۹۵–۹۶}}</ref>کیکاووس و پسرش گیلانشاه، آخرین اعضای خاندان زیاری هستند که در تاریخ شناخته‌شده‌اند؛ اما مشخص نیست که آیا آن‌ها همچنان امارتی هرچند کوچک، در [[البرز|کوهستان‌های البرز]] داشتند یا خیر.<ref dir=ltr>{{پک|Bruijn|2010|ک=Encyclopaedia Iranica|ص=|زبان=en}}</ref>

== زندگی‌نامه ==
{{سالشمار حکومت کیکاووس زیاری}}
کیکاووس بن اسکندر یکی از واپسین امیرزادگان دودمان زیاریان است. بنا بر آنچه از نوشته‌های خودش حفظ شده‌است، او در حدود سال ۴۱۲ هجری به دنیا آمده‌است؛ چنان‌که در ۴۷۵ هجری که کتاب ''قابوس‌نامه'' را می‌نوشت، در سن ۶۳ سالگی بود.<ref>{{پک|مفرد|۱۳۸۶|ک=ظهور و سقوط آل زیار|ص=۱۴۷}}</ref> کیکاووس حاصل ازدواج اسکندر بن [[قابوس زیاری]] و دختر [[مرزبان بن رستم]] [[باوندی]] بود.<ref>{{پک|مفرد|۱۳۸۶|ک=ظهور و سقوط آل زیار|ص=۱۴۸}}</ref> نام کیکاووس مشابه نام پدربزرگش، قابوس، است و احتمالاً قابوس حالت عربی‌شده از همین نام است؛ لذا برخی منابع او را قابوس دوم نیز نامیده‌اند.<ref>{{پک|بدوی|۱۳۷۷|ف=قابوس نامه|ص=۱۰۷}}</ref>

کیکاووس سال‌های زیادی را در سفر و دور از وطن خود، ظاهراً عمر خود را به عنوان یک نجیب‌زادهٔ تبعیدی گذراند.<ref dir=ltr>{{پک|Bruijn|2010|ک=Encyclopaedia Iranica|ص=|زبان=en}}</ref> جوانی خود را در دربار [[غزنویان]] پشت سر گذاشت و هشت سال در [[غزنه]] ندیم [[مودود غزنوی|سلطان مودود بن محمود]] بود و در دربار سلطان مودود، با یکی از دختران سلطان محمود غزنوی وصلت کرد.<ref>{{پک|مفرد|۱۳۸۶|ک=ظهور و سقوط آل زیار|ص=۱۴۸}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|Bruijn|2010|ک=Encyclopaedia Iranica|ص=|زبان=en}}</ref> گیلانشاه پسر کیکاووس حاصل ازدواج او با دختر سلطان محمود بوده‌است<ref>{{پک|مفرد|۱۳۸۶|ک=ظهور و سقوط آل زیار|ص=۲۳۱}}</ref> که در زمان نگارش کتاب ''قابوس‌نامه''، نزد پدر نبود و در جای دیگری می‌زیست.<ref>{{پک|مفرد|۱۳۸۶|ک=ظهور و سقوط آل زیار|ص=۱۴۸}}</ref>

آن گونه که خود کیکاووس نوشته‌است، در تمام عمرش مشغول تحصیل دانش و هنر بود و در جوانی علی‌رغم هوسرانی و خوشگذرانی، در کسب علم کوتاهی نمی‌کرد.<ref>{{پک|بدوی|۱۳۷۷|ف=قابوس نامه|ص=۱۱۷}}</ref> او در پنجاه سالگی از نوشیدن [[شراب]] [[توبه]] کرد و به سفر [[حج]] رهسپار شد؛ این سفر حج احتمالاً در زمان خلافت [[القائم بامرالله]]، [[خلفای عباسی|خلیفه عباسی]]، بوده باشد.<ref>{{پک|مفرد|۱۳۸۶|ک=ظهور و سقوط آل زیار|ص=۱۴۸}}</ref> او در قسمتی از کتابش به حمله‌ی راهزنان به کاروانی که در آن بوده، در حوالی [[موصل]]، اشاره کرده‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Malow|2018|ف= Kay Kāʾūs b. Iskandar|زبان = en|ص= }}</ref> در بازگشت به [[گنجه]] رفت و ندیم دربار [[امیر ابوالسوار شاوور بن فضل شدادی]] شد و در آنجا به نقل داستان‌ها و حکایات سرگرم‌کننده می‌پرداخت. پس از آن، چندین بار برای جنگ و [[جهاد]] به [[هندوستان]] رفت{{نشان|ب|[ب]}}<ref>{{پک|مفرد|۱۳۸۶|ک=ظهور و سقوط آل زیار|ص=۱۴۸}}</ref> کیکاووس در لشکرکشی‌ها به مرزهای خارجی [[جهان اسلام]]، هم در [[شبه‌قاره هند]] و هم در [[ماوراء قفقاز]] شرکت کرد.<ref dir=ltr>{{پک|Bruijn|2010|ک=Encyclopaedia Iranica|ص=|زبان=en}}</ref> او خود را در کتابش با [[لقب]] «مولا امیرالمؤمنین» معرفی کرده‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Marlow|2018|ک=The Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref>

بنا بر ''[[دانشنامه اسلام]]''، کیکاووس در سال ۴۴۱ هجری (برابر با ۱۰۴۹–۵۰ میلادی) بر تخت امارت زیاری نشست و این امارت، هرچند محدود و تابع سلاطین سلجوقی، تا پایان عمر کیکاووس وجود داشت و به گیلانشاه ارث رسید و پس از آن توسط [[اسماعیلیان الموت]] منقرض گردید.<ref dir=ltr>{{پک|Bosworth|1978|ک=The Encyclopedia of Islam|ص=815|زبان=en}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|Marlow|2018|ک=The Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref> [[ظهیرالدین مرعشی]] در ''[[تاریخ طبرستان و رویان و مازندران]]'' مدت سلطنت کیکاووس را ۲۱ سال ثبت کرده‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Malow|2018|ف= Kay Kāʾūs b. Iskandar|زبان = en|ص=}}</ref>

اطلاعات چندانی از کیکاووس پس از سال ۴۷۵ هجری وجود ندارد. گرچه تاریخ درگذشت او مشخص نیست، ابن اسفندیار سال ۴۶۲ هجری را زمان مرگ او گزارش کرده‌است که با تاریخ پایان نگارش کتاب که ۴۷۵ ذکر شده‌است، همخوانی ندارد؛ بنابراین احتمالاً کیکاووس کتابش را در ۴۵۷ هجری به پایان رساند و این عدد به اشتباه ثبت شده‌است<ref>{{پک|مفرد|۱۳۸۶|ک=ظهور و سقوط آل زیار|ص=۱۴۸}}</ref><ref>{{پک|بدوی|۱۳۷۷|ف=قابوس نامه|ص=۱۱۱}}</ref> یا منابع سال مرگ او را به اشتباه را گزارش کرده‌اند.<ref>{{پک|نوری|۱۳۸۰|ک=تاریخ ادبیات و فرهنگ مازندران|ص=۴۰۷–۴۰۹}}</ref> [[مسعود سعد سلمان]]، شاعر فارسی‌زبان، امیر کیکاووس را از درباریان [[شیرزاد بن مسعود]]، نایب‌الملک غزنویان هند در [[لاهور]]، ذکر کرده‌است. اگر این اشاره به نویسنده ''قابوس‌نامه'' را بپذیریم، کیکاووس حداقل تا دههٔ آخر قرن پنجم هجری می‌زیسته‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Bruijn|2010|ک=Encyclopaedia Iranica|ص=|زبان=en}}</ref>

== حکومت ==
{{تاریخ طبرستان|collapsed=۱}}
کیکاووس و پسرش گیلانشاه، آخرین اعضای خاندان زیاری هستند که در تاریخ شناخته‌شده‌اند؛ اما مشخص نیست که آیا آن‌ها همچنان امارتی هرچند کوچک، در [[البرز|کوهستان‌های البرز]] داشتند یا خیر.<ref dir=ltr>{{پک|Bruijn|2010|ک=Encyclopaedia Iranica|ص=|زبان=en}}</ref> نظرات مورخان در این باره بسیار متفاوت و گوناگون است.<ref>{{پک|مهرآبادی|۱۳۷۴|ک=تاریخ سلسله زیاری|ص=۲۴۷}}</ref>
بنا بر ''[[دانشنامه اسلام]]''، کیکاووس در سال ۴۴۱ هجری (برابر با ۱۰۴۹–۵۰ میلادی) بر تخت امارت زیاری بنشست و این امارت، هرچند محدود و تابع [[سلاطین سلجوقی]]، تا پایان عمر کیکاووس وجود داشت و به گیلانشاه ارث رسید و پس از آن توسط [[اسماعیلیان الموت]] منقرض گردید.<ref dir=ltr>{{پک|Bosworth|1978|ک=The Encyclopedia of Islam|ص=815|زبان=en}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|Marlow|2018|ک=The Encyclopedia of Islam|ص=|زبان=en}}</ref>

[[سعید نفیسی]] در مقدمه‌ای که بر ''قابوس‌نامه'' نوشت، می‌گوید: «سلطنت اسکندر و کیکاووس و گیلانشاه، به هیچ وجه اساسی ندارد و در سراسر تاریخ ایران، مطلبی که دال بر شهریاری ایشان باشد، نتوان یافت. اگر در باب اسکندر، اندک شکی باشد، در باب کیکاووس و پسرش گیلانشاه به هیچ وجه شک نیست.» نفیسی پس از آن برای اثبات ادعای خود به مواردی اشاره می‌کند؛ او معتقدست که در کتاب ''قابوس‌نامه''، از فحوای کلام کیکاووس چنین به نظر نمی‌رسد که پدرش فرمانروای جایی بوده باشد. همچنین می‌پرسد که چگونه ممکن است کیکاووس که حاکم زیاریان بوده، هشت سال از عمرش را در دربار غزنویان هند و مدتی را در دربار [[شدادیان]] در [[اران]] و سپس مسافرتی به [[حج]] را گذرانده باشد؟ نفیسی در پایان اندرزها و نصیحت‌هایی که کیکاووس به پسرش خطاب کرده را مد نظر قرار داده می‌گوید در این نصایح، نویسنده جایگاه پادشاهی یا شاهزادگی برای فرزندش قائل نیست و صریحاً به او می‌گوید که اگر بازرگان، طبیب یا منجم شدی، چنین و چنان کن و آداب شغل‌های مختلف را به او می‌آموزد.<ref>{{پک|مهرآبادی|۱۳۷۴|ک=تاریخ سلسله زیاری|ص=۲۴۷–۲۴۹}}</ref>
میترا مهرآبادی در کتاب ''تاریخ سلسله زیاری''، دلایل سعید نفیسی را رد کرده‌است؛ او به عنوان «امیر ماضی» در ''قابوس‌نامه'' تأکید می‌کند که کیکاووس در اشاره به پدرش، اسکندر، آورده‌است. همچنین هشت سال حضور کیکاووس در دربار غزنویان را پیش از رسیدنش به جایگاه امارت دانسته و حضورش در جنگ‌های میان «مسلمانان و کفار» و مراسم حج را متعارض با جایگاه امیری کیکاووس نمی‌پندارد. او همچنین آموزش فنون و پیشه‌های گوناگون به شاهزادگان را امری متداول در آن روزگار تلقی کرده و دلیل آن را ناپایداری سیاسی-نظامی حکومت‌های وقت بیان کرده‌است. او در اثبات مدعای آخر به فرازهایی از ''قابوس‌نامه'' ارجاع می‌کند؛ من‌جمله این گفتاورد از کیکاووس که می‌گوید: «…از حوادث عالم، ایمن نتوان بود و نتوان دانست که بر سر مردمان چه گذرد، هر هنری و فضلی روزی بکار آید، پس در فضل و هنر آموختن تقصیر نباید کردن.»
مهرآبادی سپس پیرامون معنای «شاه» و «حاکمیت مستقل» در این دورهٔ تاریخی، مطالبی نوشته‌است؛ او از سفرنامهٔ [[علی بن حسین مسعودی|مسعودی]] به کرانه‌های [[دریای مازندران]] در قرن چهارم هجری، نقل می‌کند که «جبل قبخ کوهی بزرگ است… در این کوهستان هفتاد و دو قوم هست که هر قوم، شاه و زبانی جدا دارد.» مهرآبادی بنابرین می‌گوید شاهان می‌توانستند حاکم بر سلسله یا ایالت‌ها باشند. گاه شاهی که در قدرت بود، مناطق وسیعی را فرمانروایی می‌کرد و گاه تنها بر منطقه‌ای محدود، ولو یک کوهستان، حکم می‌راند. استقلال حکومت‌های محلی، چه بومی یا غیر بومی، در این دوره چندان معنایی نداشت و همگی در نهایت تابع دستگاه [[خلافت عباسی]] بودند.<ref>{{پک|مهرآبادی|۱۳۷۴|ک=تاریخ سلسله زیاری|ص=۲۴۷–۲۵۱}}</ref>

== نویسندگی ==
[[پرونده:Qabusnameh.jpg|بندانگشتی|[[ترقیمه|ترقیمهٔ]] نسخهٔ خطی ''قابوس‌نامه'' در [[کتابخانه و موزه ملی ملک]].{{سخ}}کتاب ''قابوس‌نامه‌ای'' که توسط [[سعید نفیسی]] تصحیح و منتشر شد، بر اساس نسخهٔ کتابخانهٔ ملک است.]]
{{اصلی|قابوس‌نامه}}
جنبهٔ ادبی شخصیت کیکاووس زیاری از جنبهٔ سیاسی او مهم‌تر و قوی‌تر بود.<ref name=":0"/> او که پس از ۲۱ سال امیری درگذشت، کتاب ''[[قابوس‌نامه]]'' را که از حیث لفظ و معنی از جمله گرانبهاترین کتاب‌های [[ادبیات فارسی]] است، در نصیحت به پسر خود گیلانشاه به رشته تحریر درآورده است.<ref>{{پک|جمال‌زاده|۱۳۱۹|ف=در آیین خنیاگری}}</ref> کیکاووس در مقدمهٔ کتاب هدف اصلی نگارش آن را [[پندنامه|پند و اندرز]] به فرزندش بیان کرده‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Bruijn|2010|ک=Encyclopaedia Iranica|ص=|زبان=en}}</ref> [[کلیفورد ادموند باسورث|باسورث]] می‌گوید که کیکاووس در این کتاب به حاکمان اندرز می‌دهد و از تکلیف آن‌ها در برابر خداوند و لزوم [[اخلاق‌مداری|رفتار اخلاقی]] صحبت می‌کند، اما در واقع [[مصلحت‌اندیشی|مصلحت]] را عملی‌ترین مبنای حکومت می‌داند.<ref dir=ltr>{{پک|Bosworth|1978|ک=The Encyclopedia of Islam|ص=815|زبان=en}}</ref> [[غلامحسین یوسفی]] در تحسین ظرافت و بی‌پالودگی این اثر، کیکاووس را با القابی همچون «امیر دبیر»، «دبیر امیر» و «امیر روشن‌ضمیر» خوانده‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Malow|2018|ف= Kay Kāʾūs b. Iskandar|زبان = en|ص=}}</ref>

کیکاووس در اثر سفرها و همنشینی با سلاطین زمانه تجربهٔ بسیاری اندوخت و با هر فن و حرفه و طبقه‌ای آشنایی داشت. همچنین کتاب‌های بسیاری مطالعه کرده بود و اطلاعات زیادی دربارهٔ جامعه و فرهنگ کسب کرده بود. ''قابوس‌نامه'' دارای چهل و چهار باب و یک مقدمه است و در هر یک از این ابواب دربارهٔ حرفه‌ای یا مسائل خاصی در مورد زندگی صحبت می‌شود.<ref>{{پک|نوری|۱۳۸۰|ک=تاریخ ادبیات و فرهنگ مازندران|ص=۴۰۹}}</ref><ref name=":0">{{پک|مفرد|۱۳۸۶|ک=ظهور و سقوط آل زیار|ص=۱۸۴}}</ref> کیکاووس پیش از نگارش کتاب، خود چندین موقعیت گوناگون را در زندگی تجربه کرده بود؛ از عنوان‌های شاهزاده و امیر گرفته تا موقعیت رعیت، درباری و سرباز. او سپس با توجه به ماهیت مخاطره‌آمیز بر تخت نشستن پسرش، در نصیحت‌نامه‌ای که به او نوشت، نه تنها سفارش‌هایی دربارهٔ چگونگی سلطنت می‌آموزد، بلکه فرزندش را برای کارهای مختلف دیگری آماده می‌کند.<ref dir=ltr>{{پک|Malow|2018|ف= Kay Kāʾūs b. Iskandar|زبان = en|ص=}}</ref> ''قابوس‌نامه'' تصویر بسیار کاملی از جامعهٔ ایران در [[دوران طلایی اسلام|قرون میانه]] ارائه می‌دهد که از دیدگاه یک اشراف‌زاده که درک دقیقی از مسائل مربوط به زندگی رعایا دارد، بیان می‌شود. در فصل‌های چهل و چهارگانهٔ کتاب به طیف وسیعی از موضوعات پرداخته شده‌است که نشان می‌دهد چه در انجام کارهای شخصی و چه در انجام کارها و مشاغل مختلف، چگونه باید در دنیا، زندگی خوب، شریف و مفیدی داشت و خود را برای [[معاد|آخرت]] آماده کرد.<ref dir=ltr>{{پک|Bruijn|2010|ک=Encyclopaedia Iranica|ص=|زبان=en}}</ref>

{{جعبه گفتاورد
|گفتاورد  = «…و اگر شاعر باشی، جهد کن تا سخن تو سهل و ممتنع باشد و بپرهیز از سخن غامض. و چیزی که تو دانی و دیگران را به شرح آن حاجت باشد مگوی؛ که شعر از بهر مردمان گویند، نه از بهر خویش.»
|منبع = _''[[:q:fa:قابوس‌نامه|قابوس‌نامه]]''
|تراز  = راست
|عرض  = 30%
}}
متن کتاب ساده و روان است و نویسنده از حشو و سخن زائد در آن دوری جسته؛ از [[سجع]] و [[تصنع]] پیراسته و در عوض، به [[ایجاز]] و [[سلاست]] آراسته‌است.<ref>{{پک|نوری|۱۳۸۰|ک=تاریخ ادبیات و فرهنگ مازندران|ص=۴۱۰}}</ref> زبان کتاب به [[فارسی معیار |فارسی معیار امروزی]] نزدیک است؛ اگرچه تعدادی از واژگان باستانی را در خود حفظ کرده‌است. استفاده از کلمات عربی معتدل است و نحوهٔ بیان آن صریح و بدون [[بلاغت|زینت بلاغی]] یا استفاده از عبارات متوازن است. اگرچه نویسنده عموماً کلامی بسیار ساده دارد که همگان بهره لازم را ببرند، اما گاهی اصطلاحات فنی رایج در موضوعات مورد توصیف خود را هم معرفی می‌کند؛ مثلاً فهرست بیماری‌های اسب (در فصل ۲۵) یا اصطلاحات موزون و بلاغی (در فصل ۳۵). نسخه‌های خطی که از این اثر باقی مانده‌اند، رگه‌هایی از تغییرات متنی متأخر را نشان می‌دهند که ارزش کتاب به‌عنوان منبعی برای تحقیقات زبان‌شناختی تاریخی را محدود می‌کند.<ref dir=ltr>{{پک|Bruijn|2010|ک=Encyclopaedia Iranica|ص=|زبان=en}}</ref> 
کیکاووس در ''قابوس‌نامه'' شعری به [[زبان مازندرانی|زبان طبری]] (مازندرانی) نیز سروده‌است که در قرن چهارم [[گویش گرگانی|گویش متداول]] در گرگان قدیم بوده‌است.<ref>{{پک|برجیان|۱۳۸۸|ک=متون طبری|ص= ۱۳}}</ref> کیکاووس در یک مورد پس از آوردن رباعی که به طبری سروده‌بود، ترجمه‌ای فارسی از آن را هم آورده‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Bruijn|2010|ک=Encyclopaedia Iranica|ص=|زبان=en}}</ref> این احتمال نیز وجود دارد که نسخهٔ اصلی کتاب در ابتدا به طبری بوده باشد و در سده‌های بعدی به فارسی ترجمه شده باشد. .<ref>{{پک|بدوی|۱۳۷۷|ف=قابوس نامه|ص=۱۱۰}}</ref>

== تبارنامه ==
{{تبارنامه زیاریان}}
{{سالشمار آل‌زیار}}

== یادداشت‌ها ==
*{{پاورقی|الف|[الف]}} درباره امیر بودن کیکاووس اختلاف نظر وجود دارد
*{{پاورقی|ب|[ب]}} محمدعلی مفرد گفته‌است احتمالاً این سفر بایستی در دوران سلطنت [[مسعود بن ابراهیم|سلطان مسعود]] یا سلطان مودود بوده باشد ولی سال‌های سلطنت این دو با بازه زمانی یادشده یکی نیست و می‌تواند معاصر با [[ابراهیم غزنوی]] باشد.

== پانویس ==
{{پانویس|۴}}

== منابع ==
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = برجیان | نام = حبیب | پیوند نویسنده = حبیب برجیان | عنوان = متون طبری | ژورنال = فصلنامه آئینه میراث | شماره = ضمیمهٔ ۱۵ | مکان = تهران | ناشر = مرکز پژوهشی میراث مکتوب | سال = ۱۳۸۸| شاپا= ۱۵۶۱–۹۴۰۰}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = بدوی | نام = عبدالمجید | پیوند نویسنده = عبدالمجید بدوی | عنوان = قابوس نامه | ژورنال = مجله مردم‌شناسی | شماره = ۴۷ | مکان = تهران | ناشر = سیاست خارجی | سال = ۱۳۷۷ |پیوند= http://ensani.ir/fa/article/278393/قابوس-نامه}}
* {{یادکرد ژورنال |عنوان= بررسی مناسبات حکومت آل زیار و خلفای عباسی|نام خانوادگی =کجباف|نام=علی‌اکبر|نشریه=فرهنگ اصفهان| نشانی= http://ensani.ir/fa/article/233033 |سال=۱۳۸۶| ref= harv}}
* {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی =مفرد|نام = محمدعلی |عنوان= ظهور و سقوط آل‌زیار |سال = ۱۳۸۶ |ناشر = انتشارات رسانش |شهر=تهران|شابک= ۹۶۴-۷۱۸۲-۹۴-۵ | ref = harv}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی= نوری|نام= نظام‌الدین|کتاب= تاریخ ادبیات و فرهنگ مازندران|فصل= بخش نویسندگان| ناشر= زهره|شابک=9645704154|سال= ۱۳۸۰|ref=harv}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی۱=جمال‌زاده |نام۱=محمدعلی |عنوان=در آیین خنیاگری |ژورنال=موسیقی |تاریخ= ۱۳۱۹ |شماره=۳ |صفحه=۱–۲ |پیوند=http://ensani.ir/fa/article/download/267871}}
{{چپ‌چین}}
* {{یادکرد دانشنامه| زبان = انگلیسی|نام خانوادگی = Bruijn|نام = J.T.P. de | پیوند نویسنده = | عنوان = KAYKĀVUS B. ESKANDAR | سال = 2010| دانشنامه = [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |مکان = | شابک = | صفحه = | پیوند = https://www.iranicaonline.org/articles/kaykavus-onsor-maali | بازیابی = ۱ ژانویه ۲۰۲۲}}
* {{Encyclopaedia of Islam, New Edition|volume=4 |last=Bosworth |first=C. E. |authorlink= کلیفورد_ادموند_باسورث |title=Kay Kāʾūs b. Iskandar| year=2018| page=815}}
* {{EI3|last=Marlow|first=Louise|title=Kay Kāʾūs b. Iskandar|year=2018|url=https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/kay-kaus-b-iskandar-COM_33095?s.num=79&s.start=60}}
{{پایان چپ‌چین}}

== پیوند به بیرون ==
* [https://ganjoor.net/keikavus عنصرالمعالی کیکاووس] در [[گنجور]].

{{فرمانروایان زیاری}}
{{ادبیات فارسی}}
{{ادبیات طبری}}
{{نوار موضوع
|q = y
| s = y
|commons = y
 |q-search       =:fa:کیکاووس بن اسکندر
|s-search =:fa:فهرست:Qabus nama.pdf
| commons-search = Category:Qabus-nama
|portal1 = تاریخ
|portal2 = ادبیات فارسی
|portal3 = زندگی‌نامه
|portal4 = طبرستان
 }}

[[رده:اهالی ایران در سده ۱۱ (میلادی)]]
[[رده:حکم‌رانان آسیا در سده ۱۱ (میلادی)]]
[[رده:درگذشتگان ۱۰۸۷ (میلادی)]]
[[رده:زادگان ۱۰۲۱ (میلادی)]]
[[رده:شاعران ایران بزرگ]]
[[رده:شاعران ایرانی سده ۱۱ (میلادی)]]
[[رده:شاعران مرد اهل ایران]]
[[رده:شاهان زیاری]]
[[رده:نثرنویسان اهل ایران]]
[[رده:نثرنویسان سده ۵ (قمری)]]