1364.08.18

روزشمار جنگ شنبــــــــه 18 آبان 1364 25 صفر 1406 9 نوامبر 1985 47 مجلس خبرگان امروز آیت‌الله حسین‌علی منتظری را به جانشینی و رهبری بعد از امام خمینی انتخاب کرد. آقای هاشمی رفسنجانی عضو هیئت‌رئیسه مجلس خبرگان در خاطرات روز 18 آبان 1364 خود چنین نوشته است: «ساعت هفت‌ونیم جلسه هیئت‌رئیسه مجلس خبرگان تشکیل شد. سپس به تالار رفتیم. جلسه رسمی ساعت هشت‌ونیم تشکیل شد. آقای مشکینی مختصری صحبت کردند و سپس نامه آقای منتظری را خواندند که با تشکر از خبرگان خواسته بودند که از انتخاب ایشان به‌عنوان جانشین امام در زمان حیات امام منصرف شویم. بحث‌ها شروع شد. احمدآقا [خمینی] اطلاع داد که امام به آقای محمدی [گیلانی] گفته‌اند موضوع پیام را پیگیری نکنند.* هم در جلسه صبح و هم در جلسه عصر دراین‌باره بحث کردیم و در تنفس‌ها به مشورت پرداختیم و سرانجام بعد از نماز مغرب با بیش از دوسوم حضار تصویب شد که آیت‌الله منتظری، مصداق صدر اصل 107 قانون اساسی هستند؛* یعنی ازطرف مردم به مرجعیت و رهبری برای بعد از امام پذیرفته شده‌اند.»(1) گفتنی است که خبر انتخاب آیت‌الله منتظری به جانشینی امام خمینی در رسانه‌ها منتشر نشد.** 48 جلسه امروز قرارگاه نیروی زمینی سپاه در دو بخش برگزار شد: در بخش اول به مباحث اصلی جنگ و سپاه پرداخته شد و در بخش دوم مباحث عملیاتی، چگونگی واگذاری مأموریت‌ها و مناطق عملیاتی به قرار‌گاه‌ها و همچنین موضوع اجرای عملیات‌های محدود و گسترده مطرح گردید.*** در بخش اول جلسه امروز، بازتاب‌های پیشنهاد سپاه درباره جنگ درازمدت و برآوردهای نیروی انسانی و تجهیزات موردنیاز برای پیشبرد این استراتژی، مطرح و گفته شد که این پیشنهاد بازتاب‌هایی منفی و واکنش‌هایی نامناسب داشته است. به‌خصوص باتوجه‌به وضعیت اقتصادی نامطلوب و فشارهای شدید اقتصادی بر کشور، تهیه امکانات موردنیاز در طرح پیشنهادی سپاه، نا‌ممکن تلقی می‌گردید و حتی تصور می‌شد سپاه برای اینکه به‌طور غیرمستقیم از ادامه جنگ خودداری کند، این طرح را پیشنهاد کرده است. بنا بر همین تصور، به مسئولان سپاه پاسداران گفته شده بود که اگر با این طرح‌‌ها می‌خواهید بگویید نمی‌شود جنگید، بروید به امام بگویید ما نمی‌توانیم بجنگیم. همچنین در جای دیگر به اعضای شورای عالی سپاه گفته شد که استراتژی چه ربطی به شما دارد؟ شما فرمانده دارید، فرمانده برایتان خط تعیین می‌کند، بروید اجرا کنید. جنگ درازمدت را از گوشتان بیرون کنید. جنگ باید به‌‌زودی تمام شود.(2) در نفی چنین دیدگاه‌هایی، بااینکه سپاه ازنظر نیروی انسانی و امکانات لازم برای ادامه جنگ دچار محدودیت شدید بود، فرمانده کل سپاه طرح اجرای عملیات در منطقه فاو را پیشنهاد کرد. غلامعلی رشید دراین‌باره گفت: «ما به مسئولین گفتیم که با این 100 گردان کاری از پیش نمی‌رود، توان ما حد‌اقل باید 300 گردان بشود. وقتی این نتیجه را به مسئولین گفتیم، جو علیه سپاه شروع شد. برادر محسن برای اینکه تسلیم نشود، اعلام کرد چند عملیات محدود داریم و یک عملیات بزرگ در فاو. ما این اعتقاد را نداشتیم، ولی ایشان پیشنهاد داده بود.» وی افزود: «وقتی براثر جوسازی‌ها، ایشان نامه پیشنهاد عملیات فاو را نوشت، من گفتم برادر محسن، این عملیات شرایط می‌خواهد، این‌طوری نمی‌شود. ایشان شرایط را هم نوشت.»(3) در ادامه غلامعلی رشید با اشاره به اقدامات محسن رضایی درزمینه توضیح اوضاع کنونی و تشریح موقعیت جنگ برای مسئولان کشور گفت: «برادر محسن در این فکر بود که آقایان را از ابهام درآورد. می‌گفت چرا اینها ابهام دارند؟! چرا نمی‌فهمند ضعف‌های ما را؟ چرا نمی‌دانند ما با این 100 گردان نمی‌توانیم کار کنیم؟ مصمم شده بود که کاری بکند. نباید با این 100 گردان دست به کاری می‌زد. هرجا می‌رفت با جسارت صحبت می‌کرد. به‌نحوی‌که تابه‌حال به این شکل صحبت نکرده بود. می‌گفت آقایان می‌ترسیدند و نمی‌آیند جلو. برادر محسن معتقد بود با سه کار: هشدار به مسئولین، انجام‌دادن عملیات‌های محدود و یادآوری عواقب فشارهای دشمن، مسئولان کشور و همه مملکت را به پشتیبانی از جنگ وادارد. در این مدت برای جاانداختن موضوع، پیش اکثر مسئولین رفتیم، پیش آقای خوئینی‌‌ها، آقای موسوی اردبیلی، شورای نگهبان، آقای امامی کاشانی، نخست‌وزیر و آقای طاهری، هرکدام هم 3 الی 4 بار. خود آقا محسن خدمت آیت‌الله منتظری رفت، نزد نمایندگان مثبت مجلس (نظیر آقای بیات و...)، یک‌ سری از ائمه جمعه (مشهد و تبریز و...)، نزد آقای مشکینی 2 الی 3 بار رفت که ایشان می‌گفت من وقت می‌گذارم، هرروز بیایید و برای من صحبت کنید، این حرف‌ها را ما این‌جوری نشنیده‌ایم، تابه‌حال نگفته‌اند برای ما و... این تلاش‌ها بی‌نتیجه نبود، بعد از یک ماه موضع آقای هاشمی تغییر کرد. آمدند گفتند شما چه می‌خواهید؟ آقا محسن هم خوشحال شد. آقای هاشمی گفت... ما دوباره امیدمان به شماست، شما باید حرکت کنید و...»(4) به‌هرحال، فعالیت قرارگاه مرکزی سپاه پاسداران در جنوب با سه محور کاری: اجرای عملیات محدود، زمینه‌سازی برای اجرای عملیات فاو و گسترش سازمان رزم شروع شد و فرمانده کل سپاه ـ همان‌گونه‌که گفته شد ـ فعالیت‌‌های توضیحی و تشریحی را به‌شدت پیگیری می‌کرد. وی با این اعتقاد که بن‌بست جنگ فقط با حضور فعال همه افراد جامعه در هر سطحی، شکسته خواهد شد، می‌کوشید به هر نحوی این امر را رواج دهد و مردم و مسئولان را به‌طور فعال به عرصه جنگ بیاورد.(5) 49 در بخش دوم جلسه امروز قرارگاه نیروی زمینی سپاه پاسداران، درباره چگونگی تقسیم یا واگذاری مناطق عملیاتی و طراحی عملیات گسترده در منطقه فاو و عملیات محدود در مناطق دیگر، بحث‌هایی انجام شد اما باتوجه‌به تردید در موفقیت اجرای عملیات در فاو، نتیجه‌ای قطعی از این مباحث حاصل نشد. راوی مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ در قرارگاه نیروی زمینی سپاه در یادداشت‌های خود از این جلسه چنین نوشته است: ابتدا مقرر شد دو قرارگاه تاکتیکی (یک قرارگاه پدافندی در جبهه میانی و یک قرارگاه پدافندی در جبهه شمال‌غرب) تشکیل شود و هر زمان و در هر نقطه که عملیات انجام شد، این دو قرارگاه با نام‌های کربلای1 و کربلای2 وارد عمل شوند و خط حد آنها نیز درحال‌حاضر در جبهه جنوب ‌باشد. همچنین پیشنهاد شد که یگان‌های قرارگاه نوح زیر امر قرارگاه کربلای2 درآیند. اما این مباحث به نتیجه‌ای قطعی و نهایی نرسید؛ چراکه موضوع جلسه تغییر کرده و مانند جلسات گذشته، مخالفت با طرح عملیاتی فدک (در منطقه فاو) و تردید در موفقیت آن، بر بحث‌ها حاکم شد. دراین‌باره رحیم صفوی گفت: ما یا روی عملیات فدک کار می‌کنیم، یا عملیات محدود را پیگیری می‌کنیم. این پیشنهاد نیز که اجرای عملیات در فاو را به‌عهده برادر محسن (رضایی؛ که در این جلسه حضور نداشت) بگذاریم نیز درست نیست؛ چون دو ستاد، دو پشتیبانی و... می‌خواهد. غلامعلی رشید نیز دراین‌باره گفت: برادر محسن پیشنهاد دادند یا خودتان روی عملیات فدک [فاو] و عملیات محدود کار کنید، یا من طرح فدک را اجرا می‌کنم و شما دنبال عملیات محدود بروید، یا اینکه شما روی فدک کار کنید و من روی عملیات محدود کار کنم. برادر رشید در ادامه گفت: باید هر سه پیشنهاد را رد کنیم. جلسه با بحث دراین‌باره ادامه یافت. راوی مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، نتیجه بحث‌های این جلسه را چنین بیان می‌کند: «همه برادران با صحبت‌های برادر رشید موافق هستند و قصد دارند روی پیشنهاد خود مبنی‌بر انجام‌ندادن عملیات فدک (منطقه فاو) بایستند و تنها برادر رحیم صفوی گهگاه روی "توکل بر خدا" تأکید می‌کند و امیدوار است که اگر به انجام‌دادن این عملیات مجبور شوند، خدا کمک کند و موفق شوند. بعضی از برادران همچون عزیز جعفری نیز معتقدند که تنها به امر حضرت امام و آن هم به‌شرط اینکه مسائل را شخصاً به ایشان منتقل کنند، اجرای این عملیات را خواهند پذیرفت. بدین‌ترتیب اتخاذ تصمیم قطعی درمورد قرارگاه‌ها نیز به بعد از تصمیم‌گیری نهایی درمورد عملیات در منطقه فاو موکول شد.»(6) 50 مسائل و موضوعات اساسی جنگ که در چند روز اخیر در جلسات فرماندهان سپاه مطرح شده است را غلامعلی رشید (مسئول معاونت عملیات سپاه) در دفتر یادداشت‌های خود جمع‌بندی کرده است. راوی مرکز مطالعات در قرارگاه مرکزی سپاه، با اجازه وی این یادداشت‌ها را در دفتر ثبت وقایع جنگ رونویسی کرده است که به خلاصه آن اشاره می‌شود: هدف از تشکیل این جلسات پیشنهاد طرحی جامع برای ادامه نبرد (شرایط نبرد) است. دو تفکر در جنگ حاکم است: الف) تفکر امام که اعلام استراتژی جنگ درازمدت بود (اگر این جنگ بیست سال هم طول بکشد ما ایستاده‌ایم.) ب) تفکر مسئولانی که استراتژی جنگ کوتاه‌مدت را اعلام می‌کردند. ما نباید تسلیم تفکر دوم باشیم. ما نمی‌توانیم برنامه شش‌ماهه برای جنگ داشته ‌باشیم. در شرایط کنونی ما قادر نیستیم دست به عملیات بزرگ بزنیم. در بحث شرایط ادامه نبرد، نکته مهم افزایش توان رزمی از 100 گردان به 300 گردان و 600 گردان است. گفته شد چنانچه 300 گردان داشته باشیم طی هفت سال نبرد قادریم بصره و سلیمانیه را تأمین کنیم. مسئولان هنوز فکر می‌کنند که ما قادریم فتح‌المبین و بیت‌المقدس بسازیم، ولی... دلیل پیشنهاد عملیات در منطقه فاو، ایجاد زمینه فکری مناسب بود تا بحث‌های خردادماه که فراموش شده بود، یادآوری شود. نتیجه اینکه ما در جنوب، به دلایلی که در خردادماه بیان می‌شد و دلایلی که فرمانده سپاه ذکر می‌کرد و تاکنون نیز چیزی عوض نشده، قادر به اجرای عملیات بزرگ نیستیم. نیمه دوم امسال را به اجرای عملیات محدود بپردازیم؛ و چنانچه توانایی داشتیم، در نیمه دوم سال 1365 به اجرای عملیات بزرگ در جنوب اقدام کنیم.(7) 51 فرماندهی کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی امروز نامه‌ای خطاب به فرماندهی نیروی زمینی ارتش صادر کرد. در این نامه آمده است: «عطف به امریه مورخ 25/6/64 فرماندهی کل قرارگاه خاتم‌الانبیا(ص) جناب آقای هاشمی رفسنجانی، مستدعی است دستور فرمایید یگان‌های تابعه نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی خط احد را تحویل گیرند. بدیهی است سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به‌دلیل نیاز مبرم به یگان مستقر در آنجا، روز 25/8/64 خط احد را ترک خواهد نمود و دراین‌رابطه هیچ‌گونه مسئولیتی را متقبل نمی‌گردد. درضمن رونوشت نامه مذکور جهت رئیس مجلس شورای اسلامی آقای هاشمی رفسنجانی و نیروی زمینی سپاه ارسال شد.»(8) 52 حکومت عراق به‌موجب یک فرمان اضطراری، همه افسران بازنشسته ارتش عراق را به خدمت فراخواند. در همین‌ حال سودان به حضور ارتشیان این کشور در جنگ عراق با ایران اعتراف کرد. خبرگزاری جمهوری اسلامی که خبر احضار افسران عراقی را گزارش کرده، در ادامه آورده است: «تصمیم به احضار افسران بازنشسته عراقی به‌دنبال بروز نشانه‌های تمرد و فرار افسران جوان ارتش عراق از خدمت اتخاذ شده است. بنا بر گزارش‌های رسیده، این تصمیم در نشست اخیر شورای به‌اصطلاح فرماندهی انقلاب عراق و به‌دنبال شکست‌های مکرر فرماندهان جوان ارتش عراق در عملیات اخیر رزمندگان اسلام اتخاذ گردیده است.»(9) از سوی دیگر، خبرگزاری کویت گزارش داد: «سرتیپ عثمان عبد‌الله وزیر دفاع سودان، برای اولین‌بار به حضور نیروهای ارتش سودان در کنار ارتش عراق در جنگ با انقلاب اسلامی ایران اعتراف کرد. وی گفت: روابط سودان با جمهوری اسلامی ایران در شرایطی بهبود خواهد یافت که مسئله اسرای سودانی در این کشور حل شود.»(10) 53 هدف قرارگرفتن یک نفتکش یونانی با یک موشک عراقی، سیاست همکاری شرکت‌های یونانی در حمل‌ونقل نفت ایران را تغییر نخواهد داد. خبرگزاری فرانسه در گزارش امروز خود دراین‌باره اعلام کرد: «منابع دیپلماتیک یونانی امروز در تهران اعلام کردند: نفتکش یونانی کاناریا روز سه‌شنبه (14/8/1364) در خلیج‌فارس مورد اصابت یک موشک اگزوسه عراقی قرار گرفته و شدت خسارات وارده به موتورخانه، تعمیر آن را بسیار غیرمحتمل ساخته است. به گفته این منابع، تمامی خدمه، کشتی را رها کرده و جهت انتقال به یونان، به‌سوی ساحل ایران هدایت شده‌اند. منابع دیپلماتیک یونانی افزودند: کاناریا توسط نیروی دریایی ایران ـ که همکاری خود را دریغ نداشت ـ به‌سوی [جزیره‌] سیری یدک شده است تا در آنجا مخازن آن از نفت خام تخلیه شود. منابع مذکور خاطرنشان کردند این حادثه که نه نخستین و نه آخرین خواهد بود، در سیاست دولت یونان درقبال حمل‌ونقل نفت خام توسط شرکت‌های یونانی در خلیج‌فارس و برای شرکت ملی نفت ایران تغییری نخواهد داد.»(11) وزارت تجارت دریایی یونان نیز اعلام کرد که دولت یونان اقدامات لازم را برای تضمین سلامتی ملوانان نفتکش یونانی کاناریا انجام خواهد داد. همچنین سخنگوی شرکت بوئناماریه گفت که نفتکش کاناریا پس از تخلیه محموله خود در جزیره سیری آزاد خواهد بود.(12) 54 رادیو صوت‌الجماهیر عراق ادعا کرد که یک ناو جنگی فرانسه مانع تعرض ایران به یک کشتی فرانسوی شده است. این رادیو گفت: «ماه گذشته یک کشتی جنگی فرانسوی مانع موردتعرض قرارگرفتن یک کشتی فرانسوی در آب‌های خلیج عربی [فارس] توسط یک قایق ایرانی شد. این موضوع را منابع باربری دریایی در دوبی روز شنبه [18 آبان 1364] فاش ساختند. سفیر فرانسه در امارات نیز در تفسیر این حادثه گفت: "فرانسه مصمم است به این قبیل رفتارهای ایران که در مدت اخیر تکرار شده است پایان دهد". سفیر فرانسه همچنین گفت: "‌کشتی‌ای که 109/21 تن وزن داشت در سر راه خود به بحرین، در روز دوازدهم اکتبر (20 مهر) گذشته موردتعرض قایق ایرانی در خارج از تنگه هرمز قرار گرفت.» خبرگزاری جمهوری اسلامی با اعلام خبر مذکور، افزود: بخش فارسی رادیو رژیم صهیونیستی نیز خبر مشابهی با خبر مذکور پخش کرد.(13) 55 کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس درصدد ایجاد پوشش هوایی برای حمایت از تردد کشتی‌ها به بندرهای کشورهای عربی حوزه خلیج فارس هستند. روزنامه القبس چاپ کویت ضمن اعلام این مطلب در شماره امروز خود، نوشته است: «یک خط سیر دریایی به نام "خط فهد" برای حرکت نفتکش‌های حامل نفت ارسالی به اروپا و کشتی‌های حامل کالا به مقصد بنادر کشورهای شورای همکاری، تحت حراست هلیکوپترهای نظامی، اختصاص داده شده است. براساس این طرح، هلیکوپترهای نظامی در سواحل کشورهای شورا مستقر خواهند شد و از آنجا خط سیر کشتی‌ها را کنترل خواهند کرد. برپایه این گزارش هریک از کشورهای شورا به‌هنگام عبور کشتی‌ها دربرابر سواحل خود متناوباً اقدام به اجرای این طرح خواهند نمود. تلاش برای راه‌اندازی این طرح به‌دنبال ناتوانی شرکت‌های کشتیرانی کشورهای شورا در جلوگیری از اقدام ایران در توقیف و بازرسی کشتی‌های متعلق به آنان انجام گرفته است. شرکت‌های کشتیرانی تجاری کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس اعلام کرده‌اند که توقف کشتی‌های بازرگانی متعلق به کشورهای حمل‌ونقل دریایی عرب، زیان‌هایی به عملیات حمل‌ونقل این شرکت‌ها وارد کرده و درمقابل سبب شده مشتریان اصلی متمایل به شرکت‌های حمل‌ونقل غربی شوند.»(14) 56 دیپلمات‌ها پیش‌بینی کردند که عملیات آتی ایران در منطقه هور‌الهویزه اجرا خواهد شد. رادیو امریکا امروز دراین‌باره گفت: «به نوشته روزنامه نیویورک ‌تایمز، عراق باتوجه‌به گزارش‌هایی که حکایت از آن دارد که ایران ممکن است در جبهه‌های جنوبی به حملات گسترده‌ای متوسل شود، حملات هوایی و زمینی خود را علیه ایران شدت بخشیده است. به نوشته نیویورک‌ تایمز، دیپلمات‌های خارجی در بغداد و تهران معتقدند ایران خود را برای یک حمله تهاجمی عمده در باتلاق‌های هویزه آماده می‌کند. به گفته دیپلمات‌های مقیم تهران، خریدهای تسلیحاتی اخیر ایران و اعزام پی‌درپی بسیجی‌ها به جبهه، گویای آماده‌شدن ایران برای یک حمله بزرگ و یا دست‌کم تهدید توسل به یک حمله بزرگ است.»(15) 57 گروه‌های ضدانقلاب در ادامه همکاری خود با حکومت عراق، همچنان می‌کوشند تا با درگیر نگه‌داشتن نیروهای ایران در مناطق داخلی شمال‌غرب از توان جمهوری اسلامی بکاهند. 1. امروز تیمی از گردان عملیات شهری مهاباد با 3 تن از افراد سازمان مجاهدین خلق (منافقین) که از عراق آمده بودند، درگیر شدند. در این درگیری هر 3 عنصر مجاهدین خلق کشته شدند و جنازه آنها به اداره اطلاعات تحویل داده شد. از نیروهای خودی نیز یک تن به شهادت رسید. 2. در درگیری نیروهای اسلام و ضدانقلابیون در ارتفاعات اطراف سنندج، 6 تن از افراد ضدانقلاب کشته شدند. از نیروهای خودی نیز یک تن شهید شد و 4 تن مجروح شدند. 3. در درگیری نیروهای خودی با عناصر گروه کو‌مه‌له در ارتفاعات اطراف سنندج، 2 تن از افراد این گروه کشته و 4 تن زخمی شدند. در این درگیری یک سرباز بومی که یک آر.پی.‌جی7 به‌همراه داشت، به اسارت افراد ضدانقلاب درآمد.(16) 4. قرارگاه حمزه سیدالشهدا(ع) در گزارشی اعلام کرد: 2 تن از نیروهای خودی در روستاهای اطراف مهاباد در درگیری با افراد ضدانقلاب به‌طور سطحی مجروح شدند. 5. یکی از تروریست‌هایی که اخیراً در شهر مهاباد چند ترور انجام داده بود، خود را تسلیم نیروهای اسلام کرد.(17) 6. نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی گزارش داد: وانتی حامل 5 سرنشین که از محور مهاباد ـ سردشت عبور می‌کرد، در نزدیکی پل حمزه‌آباد با گشت ثار‌الله مهاباد درگیر شد. در این درگیری یکی از نیروهای این گشت شهید و یکی دیگر مجروح شد. هنگام درگیری نیروهای ژاندارمری به محل رسیدند و با افراد ضدانقلاب درگیر شدند که در این درگیری 3 نفر از منافقین کشته و 2 نفر دیگر که زخمی بودند دستگیر شدند.(18) 7. در منطقه سردشت براثر برخورد یک خودرو تویوتا در محور فرعی پایگاه بنی‌خلف با مینی که افراد ضدانقلاب کار گذاشته بودند و انفجار آن، 3 تن از سرنشینان خودرو شهید و 4 تن دیگر مجروح شدند. همچنین در برخورد یک آمبولانس متعلق به نیروهای خودی با مین و انفجار آن، یک تن شهید شد و 2 تن زخمی شدند.(19) 8. روابط عمومی فرماندهی کل سپاه گزارش داد: 7 تن از اعضای بسیج سپاه که در خاک عراق در اسارت گروه کومه‌له بودند، امروز قصد فرار داشتند که به‌دست افراد این گروه تیرباران شدند.(20) 9. در ادامه درگیری دو گروه کومه‌له و دمکرات در اطراف روستای مرگه نقشینه (واقع در غرب سقز) 2 تن از عناصر کومه‌له و یکی از دمکرات‌ها کشته و 6 تن از دو طرف مجروح شدند.(21) 10. بمبی که امروز در میدان انقلاب ارومیه، جنب دادگستری کار گذاشته شده بود، با همت نیروهای مردمی کشف و با تلاش پرسنل شهربانی ارومیه، دقایقی قبل از انفجار، خنثی شد. این بمب در منطقه‌ای پر تردد و در ساک دستی کار گذاشته شده بود که درصورت انفجار خساراتی جبران‌ناپذیر به ‌بار می‌آورد.(22) براساس گزارشی دیگر، شخصی ناشناس در تماس با تلفن‌خانه دادگستری ارومیه واقع در میدان انقلاب، از کارگذاشتن 3 بمب ده پوندی از نوع تی.ان.تی. با خرج خمیری در یک جعبه سیب ـ که در مجاورت یک کیوسک نگهبانی قرار داده شده بود ـ خبر داد.(23) 58 حجت‌الاسلام سیدمحمود هاشمی شاهرودی رئیس مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق که برای بازدید از محل‌های استقرار تیپ9 بدر و نیروهای بسیج مردمی تحت‌امر مجلس اعلا وارد اهواز شده است، امروز در مصاحبه‌ای با خبرنگاران، درباره ابعاد نظامی ـ سیاسی عملیات عاشورای4 ـ که اوایل آبان‌ماه انجام شد ـ، تأثیر آن بر ارتش عراق، اوضاع اقتصادی و امنیتی حکومت عراق، عوامل مؤثر در تغییر مواضع کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس در جنگ و نقش مجلس اعلا اظهارنظر کرد. روزنامه اطلاعات در گزارشی درباره این مصاحبه نوشته است: آقای هاشمی ابتدا به نتایج اجرای عملیات عاشورا در شمال هور‌الهویزه با همت مجاهدین مسلمان عراقی و نیروهای بسیج مردمی ـ که به آزادی 50 کیلومتر مربع از منطقه استراتژیک شمال هور‌الهویزه انجامید ـ اشاره کرد و گفت: «مجاهدین مسلمان عراقی در مدت کوتاهی در این عملیات، بر نیروهای عراقی غلبه کردند و بخش‌های وسیعی از آبراه ام‌النعاج و حدود هفتاد پاسگاه و مواضع استراتژیکی نظامی مهم را آزاد ساختند و با پاک‌سازی دریاچه ام‌النعاج بر انتهای این دریاچه که ازنظر نظامی اهمیت زیادی دارد، مسلط شدند و بر قسمت غربی هور‌الهویزه که به خشکی نزدیک می‌شود، اشراف پیدا کردند.» وی درباره نتایج سیاسی عملیات گفت که مجاهدین عراقی در این عملیات ثابت کردند با ایمانی قوی و عزمی راسخ، تصمیم به آزادی کشور خود دارند. رئیس مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق درباره آثار روحی و عاطفی عملیات بر ارتش عراق گفت: «سرباز عراقی که به‌اجبار صدام صهیونیست به جبهه فرستاده شده، امروز دریافته است با کسانی می‌جنگد که از مهاجرین عراقی هم‌کیش و هم‌وطن او هستند و آنهایی که اندک ایمان اسلامی دارند، با این جنگ تحمیلی موافق نیستند. امروز سرباز عراقی دریافته آنچه که صدام در اوایل جنگ اعلام کرده که این جنگ، جنگ عرب و فارس است، دروغ، نیرنگ و شعار فریبنده‌ای بیش نبوده است.» آقای هاشمی ضمن محکوم‌کردن دولت‌هایی که به این حکومت سفاک ازنظر اقتصادی و نظامی کمک‌ می‌کنند، افزود: دولت‌هایی که با حکومت عراق همکاری می‌کنند، از خاطر ملت عراق فراموش نخواهند شد و ملت عراق همکاری این کشورها را نوعی مشارکت و دشمنی با ملت عراق می‌داند. وی گفت: آن ‌قدر این حکومت به مردم عراق ظلم کرده که اخیراً بعضی از رسته‌های ارتش به این رفتارها اعتراض کردند و عده‌ای از افسران تصفیه شدند. رئیس مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق در پایان با اشاره به موضع این مجلس دربرابر تغییر موضع دولت‌های عضو شورای همکاری خلیج‌فارس در جنگ تحمیلی گفت: باوجود توانایی‌های ایران در مقابله با کشورهایی که با صدام همکاری می‌کنند، جمهوری اسلامی به مقابله شدید با آنها نپرداخت و این رفتار اسلامی در همه زمینه‌ها با کشورهای حوزه خلیج‌فارس سبب شد دول عضو شورای همکاری خلیج‌فارس که ابتدا صدام را یاری کرده بودند، تغییر موضع دهند. بنابراین، مجلس اعلا از کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس انتظار دارد کمک‌های خود را به این حکومت قطع کنند و این تغییر موضع صادقانه و خالصانه باشد و جنبه شعاری نداشته باشد و امید‌واریم نیت خیر آنها در عمل بیشتر آشکار شود.(24) 59 حملات هوایی عراق به تأسیسات و پایانه‌های نفتی ایران ازجمله خارک که با هدف قطع درآمدهای نفتی و ایجاد بحران اقتصادی انجام می‌شود، ایران را به چاره‌اندیشی بیشتر واداشته است. خبرگزاری جمهوری اسلامی در گزارشی از اهواز اعلام کرد: «کار احداث یک خط لوله نفت برای انتقال نفت از گچساران به بندر کنگان در بوشهر آغاز شد. احتمالاً بندر کنگان که به اسکله‌های شناور مجهز شده، جایگزین خارک شود. حدود 15 کیلومتر از این خط لوله را جهاد سازندگی خوزستان، بوشهر و فارس احداث کرده‌اند و به‌رغم کوهستانی‌بودن منطقه، کار نصب لوله نفت به‌سرعت ادامه دارد.»(25) هفته‌نامه مید نیز باتوجه‌به سرعت‌عمل ایران در احداث دو خط لوله موازی نفت از میدان‌های نفتی جنوب کشور به جزیره لاوان نوشته است: «تعدادی از شرکت‌های مهندسی خط لوله اروپایی و ژاپنی برای احداث این خط لوله ـ که طول آن 400 کیلومتر و هزینه آن 500 میلیون دلار برآورد شده است ـ در مناقصه شرکت کرده‌اند.» به نوشته مید، چنانچه دولت ایران با این پروژه موافقت کند، اجرای آن حدود یک سال طول خواهد کشید، اما این امر به مقدار زیادی به تصمیمات سیاسی در تهران بستگی دارد. به نوشته این هفته‌نامه، حملات موفق عراق علیه خارک، دولت تهران را تکان داده است. مید افزود: «تاکنون چندین شرکت خارجی ازجمله چهار شرکت ژاپنی، یک شرکت آلمان‌غربی و یک شرکت ایتالیایی برای فروش لوله پیشنهاد داده‌اند، اما به نظر می‌آید که شرکت‌های فرانسوی و انگلیسی در مناقصه شرکت نکرده باشند. ارزش لوله‌ها 350 میلیون دلار و هزینه اتصال و اجرای طرح به‌اضافه یک تلمبه‌خانه و جایگاه صدور، 150 میلیون دلار برآورد شده است.»(26) 60 درپی سفر روز گذشته وزیر نفت عراق به عربستان، امروز وزیران نفت دو کشور درمورد اجرایی‌شدن مرحله دوم انتقال نفت عراق از خاک عربستان به توافق رسیدند. به گزارش خبرگزاری عراق از بغداد، احمد قاسم تقی وزیر نفت عراق، گفت: «به‌‌زودی میزان صدور نفت عراق ازطریق خط لوله عربستان به یک میلیون و 600 هزار بشکه در روز افزایش خواهد یافت. عراق هم‌اکنون روزانه نیم میلیون بشکه نفت از این خط لوله صادر می‌کند. وزیر نفت عراق گفت که با همتای سعودی خود [احمد زکی یمانی]، برای اجرای مرحله دوم انتقال نفت خام عراق از عربستان سعودی به توافق رسیده است.»(27) به گزارش خبرگزاری فرانسه، اولین بخش از این لوله نفتی که در سپتامبر گذشته آماده شده است، می‌تواند روزانه 500 هزار بشکه نفت را صادر کند. این خط لوله که از عربستان به‌سوی بندر ینبع در دریای سرخ کشیده شده را یک کنسرسیوم فرانسوی ـ ایتالیایی احداث کرده است. در دومین مرحله این پروژه احداث یک لوله نفتی به طول 960 کیلومتر، به‌موازات خط لوله نفتی سعودی پیش‏بینی شده است که به نفت خام عراق اختصاص خواهد یافت.(28) خبرگزاری فرانسه گزارش داد: «ظرفیت خط لوله دومِ انتقال نفت از خاک عربستان 6/1 میلیون بشکه در روز است که هزینه آن دو میلیارد دلار برآورد شده است.»(29) رادیو اسرائیل زمان بهره‌برداری از خط لوله دوم را دو سال دیگر اعلام کرد.(30) 61 هفته‌نامه اکونومیست چاپ لندن، ازجمله دلایل شکست عراق در بمباران تأسیسات نفتی ایران را ناتمام گذاشتن این حملات دانست. اکونومیست نوشته است: «در ماه‌های اوت و سپتامبر گذشته (مرداد و شهریور 1364)، هنگامی‌که عراق بمباران تأسیسات نفتی خارک را آغاز کرد، بسیاری از ناظران خاورمیانه مژده دادند که جنگ ایران و عراق به پایان خود نزدیک می‌شود. چنین به نظر می‌آید که عراقی‌ها بالاخره توانسته‌اند به این شریان حیاتی ایران آسیب جدی برسانند، زیرا اگر ایران درآمد نفت را از دست بدهد، قادر به ادامه جنگ نخواهد بود. ولی علی‌رغم ضربات پی‌درپی عراق، میانگین صادرات نفت ایران در یک ماه گذشته روزانه یک میلیون و 700 هزار بشکه بوده که حتی کمی از تولیدات ایران پیش از بمباران‌های خارک بیشتر است.»(31) اکونومیست در ادامه نوشته است: «علت اصلی شکست عراقی‌ها این است که آنان قادر نیستند حمله‌ای را که آغاز می‌کنند، تداوم بخشند. حمله به خارک نیز همانند سایر فعالیت‌های جنگی گذشته آنهاست. آنها شیوه‌ای را آغاز می‌کنند که در ابتدا بسیار مؤثر می‌نماید، ولی آن را تا کسب نتیجه نهایی پیگیری نمی‌کنند. ایرانی‌ها در جریان بمباران خارک آسیب دیدند، ولی این ضربه چنان شدید نبود که حکومت اسلامی را به پای میز مذاکره بکشاند. شاید عربستان سعودی و کویت بر عراق فشار آورده و آن کشور را از یک جنگ همه‌جانبه بر حذر داشتند تا مبادا ایران علیه تأسیسات نفتی آنها به اقدامات انتقام‌جویانه دست بزند.»(32) خبرگزاری رویتر نیز گزارش داد: «بازرگانان نفتی ژاپنی گفته‌اند به‌رغم حملاتی که علیه جزیره خارک انجام شده است، صادرات نفت ایران در ماه اکتبر به میزان قابل‌توجهی افزایش داشته است. از سوی دیگر مقام‌های صنعت نفت در خلیج‌فارس گفتند حملات عراق به جزیره خارک در صادرات نفت ایران مؤثر نبوده است.»(33) 62 پس از اینکه در اجلاس اخیر شورای همکاری خلیج‌فارس، سران این شورا منافع خود را در کاهش دشمنی با ایران احساس کردند و از مواضع ستیزه‌جویانه خود کاستند، امروز اولین تحرکات دیپلماتیک بین اعضای این شورا و ایران درجهت تلطیف روابط گذشته انجام شد. روزنامه اطلاعات دراین‌باره نوشته است: «کاردار سفارت عربستان سعودی در تهران امروز با دکتر علی‌اکبر ولایتی وزیر امور خارجه کشورمان، ملاقات کرد. در این دیدار کاردار سفارت عربستان، پیام سعود الفیصل وزیر امور خارجه عربستان، درباره روابط دو کشور را تسلیم دکتر ولایتی کرد.»(34) همچنین یوسف بن ‌‌علوی وزیر مشاور در امور خارجه عمان، امروز با جانشین کاردار جمهوری اسلامی ایران در این کشور ملاقات کرد. وی درباره اجلاس اخیر سران شورای همکاری خلیج‌فارس گفت: «علت دیدار امروز ما برای این است که نتیجه جلسات ششمین کنفرانس سران درمورد خلیج [فارس] و دیدگاه این کشورها را درباره جنگ ایران و عراق به اطلاع برسانم... پادشاهان و سران، مسائل همه‌جانبه منطقه و روابط دوجانبه و به‌طور عموم جنگ ایران و عراق را موردبررسی قرار داده‌اند و به‌عنوان اینکه عمان ریاست این دوره شورا را به‌عهده دارد، ما مأموریت یافته‌ایم که ازنظرهای عراق و ایران و به‌طور عموم ازنظرهای دولت ایران در تهران آگاه شویم.» وی افزود: «درمورد مناسبات دوجانبه بین کشورهای شورای همکاری و ایران، تمامی رهبران این شورا تمایل دارند که این روابط گسترش یابد و وزیران این شورا در نیویورک با آقای دکتر علی‌اکبر ولایتی دیدار داشته‌اند که این دیدارها آثار خوبی را در بر داشته است.» بن‌ علوی همچنین گفت: «ما درمورد جنگ در مرحله کنونی نظرهای مشخص نداریم و ازنظر اعلام‌شده ایران آگاهیم و از تلاش‌هایی که برای پایان‌دادن به این جنگ به عمل می‌آید، ازجمله تلاش‌های ژاپن، دبیرکل سازمان ملل و شورای امنیت و غیره مطلع هستیم، ولی از نظرهای حقیقی ایران مخصوصاً دیدگاه اخیر آن اطلاعی دراختیار نداریم. باتوجه‌به این مسئله این شورا ما را مأمور کرد تا از نظرهای ایران اطلاع حاصل کنیم.» وزیر مشاور در امور خارجه عمان افزود: «احتمالاً من شخصاً به عراق خواهم رفت. گرچه از موضع عراق آگاهیم، ولی بهتر است تماس‌های مستقیم انجام شود تا کار مثبتی صورت گیرد.» وی در ادامه گفت: «در جلسات سران مقرر شد که کشورهای عربی خلیج [فارس] این طرح را انجام دهند، زیرا طرفین [ایران و عراق] تمایل به خاتمه جنگ دارند.» وی ادامه داد: «بعضی‌ها تصور می‌کنند که فقط عراق است که خواستار صلح می‌باشد، ولی ما اطمینان داریم که این خواسته ایران نیز می‌باشد، لذا می‌خواهیم کشف کنیم که آیا امکان دارد کاری ازطرف ما انجام گیرد و سران آن شورا مایل‌اند که ایران درها را دربرابر آنها نبندد و تصور نشود که از یک طرف حمایت می‌شود، بلکه ما می‌خواهیم به طرفین خدمت کنیم، لذا در مرحله کنونی طرح‌هایی نداریم، بلکه خواستار آشنایی با نظرها از نزدیک می‌باشیم. این مطلب را به مقامات در تهران بگویید و ما انتظار پاسخ داریم.»(35) خبرگزاری آلمان نیز از مسقط گزارش داد: «روز شنبه 18 آبان 1364 ‌به‌طور موثق در مسقط اطلاع حاصل شد که یوسف العلوی وزیر مشاور در امور خارجه عمان، دررابطه‌با تلاش جدید کشورهای عربی غیرمتخاصم خلیج‌فارس جهت فرونشاندن آتش جنگ ایران و عراق، روز یکشنبه از تهران دیدن خواهد کرد.»(36) از سوی دیگر، به گزارش خبرگزاری یونایتدپرس «ضیاءالحق رئیس‌جمهور پاکستان، در سفر اخیر خود به خلیج‌فارس، در ابوظبی با رهبران امارات متحده عربی درباره یافتن راه‌حلی برای خاتمه جنگ عراق و ایران، اوضاع خاورمیانه و روابط دوجانبه پاکستان و امارات متحده عربی، به بحث و تبادل‌نظر پرداخت. ضیاءالحق اظهار امیدواری کرد که اجلاس سران امریکا و شوروی در هفته آینده در ژنو، به کاهش تشنجات در این قسمت از دنیا کمک کند.»(37) 63 مواضع جدید شورای همکاری خلیج‌فارس که پس از اجلاس اخیر این شورا اتخاذ شده است، باوجود بازتاب‌های گسترده در رسانه‌ها، با واکنش سرد عراق روبه‌‌رو شده است. به گزارش خبرگزاری یوگسلاوی: «تهران از چرخش شورای همکاری خلیج‌فارس درمورد جنگ ایران و عراق ـ که در نشست این هفته کشورهای عضو صورت گرفت ـ استقبال کرده است. این حد‌اقل پایان موقت سرزنش‌های دیرپای ایران علیه شورا است که نه‌فقط طرف‌دار بغداد است، بلکه مستقیماً نیز با گسترش مداوم حمایت مالی و سیاسی از عراق تداوم جنگ را ترغیب می‌کند. گفت‌وگوهای رهبران عربستان سعودی، کویت، امارات متحده عربی، قطر، بحرین و عمان در مسقط، تلاشی برای بهبود روابط ازسوی این کشورها با جمهوری اسلامی تلقی می‌شود. دیدار آینده وزیر امور خارجه ایران از ریاض، سفر ماه گذشته معاون وی به کشورهای عرب خلیج [فارس]، همچنین دیدار شاهزاده فیصل از تهران در بهار گذشته، شاهد این ادعا است. تهران بدون تردید انتظار دارد ایجاد روابط حسنه ایران و اعراب در روند جنگ پنج‌ساله خلیج [فارس] اثر داشته باشد. مقامات رسمی ایران به‌هرحال تأکید دارند که تردیدی درمورد هرگونه چرخش عمده در موازنه قدرت منطقه‌ای وجود ندارد. تفسیرها در مطبوعات ایران بر این مدعی است که هرچه مواضع شورا درقبال جنگ خلیج‌فارس عینیت بیشتری داشته باشد، مهم‌تر است و این درصورتی است که اقدامات لازم را درپی داشته باشد. منابع در تهران در همین چارچوب، پایان‌دادن به کمک‌های مالی عربستان سعودی و کویت به عراق را ذکر می‌کنند. تهران ادعا می‌کند این کمک‌ها تاکنون بالغ‌بر 50 میلیارد دلار بوده است. میر‌حسین موسوی نخست‌وزیر ایران، با این ارزیابی که تا مادامی که عراق از حمایت کامل قدرت‌های بزرگ برخوردار است، اثر واقعی آن نمی‌تواند کاملاً محسوس باشد، درباره محدودیت‌های این چرخش در شش کشور شورای همکاری خلیج [فارس] هشدار داد.»(38) از سوی دیگر، خبرگزاری جمهوری اسلامی گزارش داد: «رادیو صوت‌الجماهیر بلندگوی برون‌‌مرزی عراق به زبان عربی، در طول برگزاری و از زمان خاتمه اجلاس سران کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس، هیچ‌گونه واکنشی درقبال این اجلاس و نتایج آن از خود بروز نداده است.»(39) 64 مواضع خصمانه مطبوعات، مقامات و دولت کویت، بی‌توجه به بیانیه اخیر شورای همکاری خلیج‌فارس ادامه دارد. خبرگزاری جمهوری اسلامی از کویت گزارش داد: «مطبوعات امروز کویت مقاله‌ای به قلم سفیر سابق این کشور در مراکش را به چاپ رساندند که در آن ضمن حمله به ایران، آمده است: "ایران هنوز جزایر عربی و عربستان [خوزستان] را در چنگ دارد." نویسنده در این مقاله، جنگ ایران و عراق را جنگی میان اعراب و فارس خوانده و افزوده است: "یک تحرک عربی مشترک باید غائله ایران را خاموش کند." نویسنده مقاله همچنین ایران را در کنار رژیم صهیونیستی قرار داده و افزوده است: " فاجعه جنگ میان اعراب و فارس‌ها کمتر از فاجعه جنگ اعراب با اسرائیل نیست."»(40) همچنین برخی از نمایندگان وابسته به حکومت عراق در مجلس کویت، از بیانیه شورای همکاری خلیج‌فارس انتقاد کردند. ازجمله به گزارش خبرگزاری جمهوری اسلامی: «یک نماینده وابسته به رژیم عراق طی نطقی با حمله به بیانیه پایانی اجلاس شورای همکاری خلیج‌فارس، از این بیانیه به‌دلیل هم‌ردیف قراردادن ایران و عراق و دعوت دو کشور به افزایش تلاش‌های صلح اظهار نارضایتی کرد. این نماینده گفت: "بیانیه شورای همکاری نباید در اتخاذ موضع سیاسی میان ایران و عراق مساوات برقرار نماید و دو کشور را دوست بخواند، زیرا ایران از توقف جنگ خودداری می‌کند." جاسم القطامی نماینده مجلس کویت در نطق دیروز خود در پارلمان کویت از از دولت این کشور خواست به‌علت موضع اخیر کشورهای شورا درقبال جنگ ایران و عراق دنباله‌رو شورای همکاری نباشد. وی افزود: ما هم‌اکنون در مرحله عقب‌نشینی به سر می‌بریم و کویت باید رهبری شورای همکاری را در دست گیرد.»(41) از سوی دیگر، در ادامه اقدامات خصمانه دولت کویت علیه جمهوری اسلامی، امروز 75 کارگر ایرانی دیگر پس از 3 تا 15 روز بازداشت در زندان‌های کویت و ضبط اموالشان، از آن کشور اخراج شدند. این افراد پس از ورود به ایران در اردوگاه رانده‌شدگان از کویت، واقع در بوشهر اسکان یافتند.»(42) 65 کاردار سفارت لیبی در تهران امروز در دیدار با دکتر ولایتی وزیر امور خارجه، پیام کتبی دکتر عبدالسلام التریکی دبیر کمیته مردمی روابط خارجی لیبی را تسلیم وی کرد. در این دیدار درباره روابط ایران و لیبی، همکاری و همگامی دو کشور علیه توطئه‌های امپریالیسم امریکا و همچنین اجلاس سه‌جانبه جمهوری اسلامی ایران، لیبی و سوریه که به‌‌زودی در طرابلس برگزار خواهد شد، بحث و تبادل‌نظر شد. براساس گزارش روابط عمومی وزارت امور خارجه ایران، در پیام دکتر عبدالسلام التریکی از حمایت‌های مقامات جمهوری اسلامی از لیبی دربرابر توطئه‌های امریکا تشکر و قدردانی شده است.»(43) 66 مرکز مطالعات استراتژیک لندن از وضعیت نظامی و اقتصادی ایران و عراق گزارشی تهیه کرده است که امروز در رادیو اسرائیل انعکاس یافت. گزارش سالانه این مرکز به قدرت نظامی کشورهای گوناگون جهان اختصاص دارد. در فصل مربوط به جنگ ایران و عراق آمده است: «اگرچه ازنظر نظامی ایران قادر نیست عراق را از پای در‌آورد، ولی در جنگ اقتصادی از موقعیت برتری برخوردار می‌باشد. درحالی‌که ذخیره مالی عراق به ته رسیده و بدهی‌های خارجی آن کشور به مبالغ کلانی بالغ می‌شود، بهای نفت نیز در جهان دائماً درحال تنزل است و لوله‌های نفت تازه عراق که در خاک عربستان سعودی احداث شده، قادر نیست درآمد موردنیاز عراق را تأمین کند. بنا بر ‌این گزارش، بدهی‌های خارجی عراق به 45 میلیارد بالغ می‌شود، ولی ایران توانسته است حتی بی‌آنکه یک دلار از کشورهای خارجی وام بگیرد هزینه جنگ را تأمین کند. تنها امید عراق آن بود که ازطریق درهم‌کوبیدن تأسیسات غیرنظامی، کارخانه‌های صنعتی و نواحی مسکونی ایران بتواند حکومت اسلامی را به آغاز مذاکرات صلح وادار سازد و یا به‌موازات ایجاد نارضایتی در ایران، پایه‌های رژیم آیت‌الله خمینی را متزلزل کند، ولی این هدف تأمین نشده است.»(44) 67 در گزارشی که انستیتو مطالعات استراتژیک دانشکده جنگ امریکا برای مجلس نمایندگان این کشور تهیه کرده، جنگ ایران و عراق یکی از بزرگ‌ترین جنگ‌های بعد از جنگ جهانی دوم به شمار رفته و دولت عراق آغازگر این جنگ معرفی شده است. در گزارش واحد مرکزی خبر دراین‌باره آمده است: «ویلیام اولسون نویسنده این گزارش خاطرنشان می‌سازد که اختلاف مرزی، روابط ایران و عراق را سال‌ها تیره کرده بود تا اینکه با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، عراق زمان را برای یک اقدام نظامی سریع در خاک آن کشور مناسب پنداشت. از سوی دیگر، نگرانی عراق از گسترش انقلاب اسلامی این رژیم را در توسل به‌زور علیه ایران بیشتر ترغیب می‌کرد. نویسندۀ این گزارش روند جنگ را به دو دوره زمانی تقسیم کرده است: دوره اول با حمله عراق در سپتامبر 1980 [شهریور 1359] به ایران آغاز و تا ژوئن 1982 [خرداد 1361] ادامه یافته است و دوره دوم که از ژوئن 1982 آغاز شده و تاکنون ادامه دارد. در دوره اول که عراق اراده ایران را در مقابله با هجوم دست‌کم گرفته بود، تنها نتوانست پیشرفتی نصیب خود کند، بلکه وضع از آنچه که بود بدتر و خطرناک‌تر شد. در دوره دوم، ایران حملات پیروزمندانه خود را آغاز کرد و توانست ارتش عراق را از خاک خود بیرون براند. این حملات برای ایران نهایت پیروزی را در بر داشت. نویسنده می‌افزاید: عراق در مقطع کنونی محورهای اقتصادی ایران را هدف قرار داده و قصد دارد ایران را وادار به قبول صلح کند، درحالی‌که دراین‌زمینه تاکنون موفقیتی به دست نیاورده و پایان جنگ را نیز نزدیک نساخته است. این گزارش می‌افزاید: از خصوصیات این جنگ این است که ابرقدرت‌ها چه امریکا و چه شوروی نفوذ خود را در آن از دست داده‌اند و نمی‌توانند با اعمال فشار جنگ را به پایان برسانند و همین ضعف سبب شده که عده‌ای ازجمله ساکنان غرب خلیج‌فارس تصور کنند که جنگ را یکی از دو ابرقدرت شروع کرده و مایل به ادامه آن است، اما واقعیت این است که امریکا و شوروی هر دو خواستار پایان جنگ و تحمیل صلح به ایران هستند، اما کاری از دستشان برنمی‌آید. نویسنده سپس اوضاع داخلی و اقتصادی عراق را بررسی کرده و می‌نویسد: عراق توانسته است در سایه این جنگ مدعی شود که مدافع ناسیونالیسم عربی است، اما صلح و حل‌وفصل جنگ برای عراق به‌معنی بروز آشوب داخلی است، زیرا رژیم عراق در پایان چنین حل‌وفصلی باید به این سؤال مهم پاسخ دهد که چرا جنگ را آغاز کرد.»(45) 68 نشریه ساوت چاپ انگلستان، در مقاله‌ای تحلیلی درباره جنگ ایران و عراق با عنوان "اکنون مسئله اراده در بین است"، به موضوع‌هایی چون بی‌نتیجه‌بودن راه‌حل نظامی، تحرکات دیپلماتیک، نقش ابرقدرت‌ها، روابط حسنه عراق با ابرقدرت‌ها، اهمیت استراتژیک ایران، تهدید منافع امریکا به‌دلیل تحرکات دیپلماتیک شوروی در منطقه و... پرداخته است و در پایان نتیجه می‌گیرد که ایران احتمالاً درپی خروج از انزوای سیاسی و پذیرش راه‌حل‌های سیاسی در جنگ است. در این مقاله آمده است: «ایران و عراق به همان اندازة زمان شروع جنگ در سال 1980 از یکدیگر فاصله دارند، هرچند که هر دو کشور طی دوازده ماه گذشته به اقداماتی سیاسی دست زده‌اند که ممکن است پایان کار را نزدیک‌تر سازد. تهران یک یادداشت واقع‌بینانه‌تر به شروط برقراری آتش‌بس و درنتیجه رسیدن به راه‌حلی ازطریق مذاکرات، افزوده است. بغداد هم امید خویش به یک راه‌حل نظامی را به‌کلی از دست داده است. پرزیدنت صدام حسین در ماه اوت اظهار کرد: "عراق دیگر روی پیروزی نظامی حساب نمی‌کند... این جنگ اراده‌ها ازطریق سیاسی پایان خواهد یافت. در این جنگ هیچ‌‌کس پیروز نخواهد شد." این بدان معنی نیست که احساس خستگی از جنگ در بغداد وجود دارد. چه طارق عزیز اخیراً اظهار کرد:" درصورت لزوم ده سال دیگر هم خواهیم جنگید." دیپلمات‌های غربی این گفته را قبول دارند. یکی از این دیپلمات‌ها می‌گوید:" عراق ازلحاظ اقتصادی و روان‌شناختی دارد خود را برای یک جنگ درازمدت آماده می‌سازد." جنگ در حالتی از زدوخوردهای پراکنده و ظاهراً بی‌نتیجه مرزی راکد مانده است، اما کارشناسان نظامی خارجی در بغداد می‌گویند اوضاع آرام‌آرام به نفع ایران درمی‌آید. یکی از این کارشناسان می‌گوید: "ایرانی‌ها درواقع کنترل باتلاق‌های جنوب را در دست دارند و اینک درحالی‌که به‌سوی اراضی خشک‌تر و نزدیک‌تر به دجله و شاهراه بصره ـ که درحال‌حاضر در تیررس توپخانه ایران قرار دارد ـ به پیش می‌روند، بر آن خواهند شد تا بر ارتفاعات استراتژیک تسلط یابند." گزارش‌های رسیده در ماه سپتامبر حکایت از آن داشت که ایرانی‌ها در جبهه شمالی نیز پیشرفت‌های مشابهی حاصل کرده‌اند. این وقایع شاید بیانگر علت روی‌آوردن عراق به حمله به مراکز اقتصادی باشد که در سال 1984 آغاز کرده است و طارق عزیز آن را یک رشته حملات تدافعی به پایانه نفتی جزیره خارک می‌خواند. وی با نشان‌دادن اینکه حساس‌ترین و درعین‌حال خوب حفاظت شده‌ترین هدف‌های ایرانی‌ها همچنان آسیب‌پذیر می‌باشد، می‌گوید: "این حملات در برقراری صلح مؤثر واقع خواهد شد"... منابع صنعتی می‌گویند که ایرانی‌ها نسبت به تعمیر و مرمت این پایانه سرعت‌عمل به خرج داده‌اند و درعین‌حال از پایانه‌های دیگر نیز برای صدور نفت استفاده کرده‌اند. این حملات نگرانی‌های کویت و عربستان سعودی، یعنی امدادگران مالی عراق را سبب شده است. ایرانی‌ها بار دیگر تهدید کرده‌اند که درصورت قطع صدور نفتشان تنگه هرمز را مسدود خواهند ساخت. بااین‌حال، جز متوقف‌ساختن و بازرسی کشتی‌های مشکوک ازنظر حمل تجهیزات نظامی به عراق، کار دیگری انجام نداده‌اند... عراقی‌ها بار دیگر به فکر یافتن راه چاره‌های جدید افتاده‌اند. "کدام طرف جنگ را آغاز کرد؟ " این پرسشی است که ازسوی یک دستگاه رهبری که تابه‌حال شواهد و مدارکی گرد آورده و به نفع خویش آنها را مورد استفاده قرار داده است، از خارجی‌ها به عمل می‌آید. باتوجه‌به این امر که ایرانی‌ها نیز به همین نسبت معتقدند که بغداد متجاوز است، این مسئله مانع اساسی موجود بر سر راه هر اجلاس به حساب می‌آید. گزارش واحد اطلاعاتی اکونومیست از جنگ موسوم به جنگ خلیج [فارس] یک تحلیل عینی ارائه می‌دهد و چنین‌نتیجه‌گیری می‌کند که یک ناظر بی‌طرف توجیه ادعاهای عراق دایر بر اینکه ایران آغازگر جنگ می‌باشد را دشوارتر خواهد یافت. این گزارش می‌افزاید: نهایتاً آنچه تمام اظهارنظرهای حاکی‌از تهدید واقعی ایران به چالش با یک همسایه ثروتمند و کاملاً مسلح را نفی می‌کند، واقعیت درون‌گرایی مذهبی و سیاسی ایران است که در این دوره به‌طرز نمایانی وجود داشت. یورش دیپلماتیک عراق، این کشور را به اردن نزدیک‌تر ساخته است. عراق با کمک رئیس سعودی کمیته آشتی عرب ـ که در اوایل سال جاری در کازابلانکا تشکیل گردید ـ درصدد آن نیز برآمده است که روابط خویش با سوریه را از سر گیرد. سوریه از مخالفان دیرین عراق است که از تهران حمایت به عمل آورده است. باوجوداین، اقدام حتی بزرگ‌تر عراقی‌ها عبارت بود از موفقیت‌شان در برقراری مجدد روابط با ایالات متحده در نوامبر 1982؛ حرکتی که نتوانسته است پیمان 1972 دوستی بین عراق و اتحاد جماهیر شوروی را ـ که همچنان بخش اعظم تسلیحات و جنگ‌افزارهای بغداد را تأمین می‌کند ـ متزلزل سازد. تابه‌حال مسکو و واشنگتن تمایل چندانی به پایان‌بخشیدن به جنگی که اهداف هر دوی آنها را برآورده ساخته است، نشان نداده‌اند. هدف این بوده است که با حفظ یک بن‌بست نظامی، هر دو طرف درگیر در جنگ را تضعیف نمایند. به هیچ‌یک از طرفین اجازه داده نشده است که پیروز شود یا شکست بخورد، اما در موازنه نیروها نشانه‌هایی از تحول و دگرگونی به چشم می‌خورد و منافع ابرقدرت‌ها نیز همراه با آن تغییر می‌یابد. بدون شک عراق هم‌اینک بخشی از خط مقدم امریکا در منطقه بوده و به‌واسطه تعهدات مکتسب در جنگ، شدیداً به غرب وابسته است. حمایت و پشتیبانی ابرقدرت‌ها از عراق، ارسال سلاح‌های فراوان به این کشور را تضمین نموده است. اما درمورد ایران وضع بدین‌منوال نیست. تلاش‌های این کشور درجهت درهم‌شکستن محاصره اقتصادی وضع‏شده ازسوی امریکا و دوستان واشنگتن بعد از بحران گروگان‌های امریکایی برای ایران گران تمام شد. برخی می‌گویند که ناتوانی ایران از تلافی‌کردن حملات اخیر به جزیره خارک از کمبود جنگ‌افزار خبر می‌دهد. بااین‌حال، در درازمدت تحریم‌های تسلیحاتی ممکن است کم‏اهمیت‌تر از انزوای سیاسی بین‌المللی ایران از کار درآید. مقامات برجسته امریکایی، ایران را به‌عنوان یک کشور قانون‌شکن توصیف می‌کنند. بسیاری از مقامات غربی و مقامات دنیای عرب نیز دراین‌مورد نظر مشابهی دارند. ایران به هر نهاد میانجیگر منتزع از این گروه‌ها ظنین می‌باشد، اما نشانه‌هایی وجود دارد دال‌بر اینکه این کشور هم‌اکنون بیش از هر زمان دیگری در پنج سال گذشته، آمادگی پذیرش یک اقدام میانجیگرانه را دارد. تلاش‌های سال گذشته تهران درجهت بهبود روابط خارجی‌اش و نیز شیوه پیشرفت‌ها که فقط یک‌جانبه نبوده است، مؤید این نظریه است. سال گذشته یک بازرگان انگلیسی در تهران اظهار کرد: "این رژیم ماندنی است و چه بهتر که ما هرچه زودتر با آن کنار بیاییم. چرا ما باید بنشینیم و شاهد بسته‌شدن قراردادهای ژاپنی‌ها و آلمان‌غربی‌ها باشیم؟ " فرانسوی‌ها نیز به‌رغم همکاری شدیدشان با عراق و همچنین حضور گروه‌های تبعیدی و مخالف ایران در پاریس، اشتیاق خویش به ازسرگیری روابط با ایرانی‌ها را ابراز کرده‌اند. روابط با کشورهای منفرد عرب حوزه خلیج‌فارس رو به‌ بهبود است و مناسبات اقتصادی با پاکستان و ترکیه، دوستان مسلم امریکا در منطقه، روابط سیاسی را تحکیم می‌بخشد. یک اقدام اساسی‌تر ایران عبارت بود از دیدار هاشمی رفسنجانی رئیس قدرتمند مجلس از چین و ژاپن در اوایل سال جاری. وی در توکیو اولویت ژاپنی‌ها در پیشرفت‌های آتی ایران را وعده داد و از آمادگی تهران برای همکاری با ژاپن درمورد اعلان یک آتش‌بس سخن گفت. رفسنجانی درمورد همکاری‌های فنی اقتصادی و علمی با چین نیز توافق کرد. علی‌رغم تکذیب چینی‌ها، شایعات از آن خبر می‌دهد که وی یک قرارداد معامله 6/1 میلیارد دلاری اسلحه نیز در پکن امضا نموده است. سکوت چین و ایران باتوجه‌به موضع علنی امریکا، قابل‌درک است، اما در محافل خصوصی، عوامل با نفوذی دولت امریکا را مؤکداً تشویق می‌کنند تا در سیاست خویش با ایران تجدیدنظر کند. ایران همچنان به‌صورت بزرگ‌ترین طعمه استراتژیک و اقتصادی منطقه خاورمیانه باقی مانده است. هشداردهنده‌تر برای واشنگتن همانا چشم‌انداز بازگشت شوروی به عرصه خاورمیانه پس از ده سال عملاً کنار گود نشستن است. حتی عربستان سعودی نیز به نظر می‌رسد که در برقراری مجدد روابط دیپلماتیک با مسکو از عمان متابعت نماید. مصر نیز در همین مسیر گام بر می‌دارد و مذاکرات غیررسمی میان اتحاد جماهیر شوروی و اسرائیل در اوایل سال جاری آغاز شد. اگر حقیقت آن است که ایران هم‌اکنون از راه شرق به غرب می‌رود، پس باید گفت که ایران سرگرم پدیدآوردن مهم‌ترین تحول در دوران این جنگ پنج‌ساله می‌باشد. تحولی که نشانه آغاز بیرون آمدن ایران از پیله انزوا و امکان (هرچند ضعیف) شروع مذاکرات احتمالی است.»(46) 69 درباره گروگان‌های فرانسوی و امریکایی در لبنان، نشریه لوپوئن و رادیو بی‌بی‌سی گزارش‌هایی را منتشر کردند. رادیو ایران به نقل از هفته‌نامه لوپوئن چاپ پاریس، درباره تلاش فرانسه برای آزادی گروگان‌های فرانسوی در لبنان گفت: «فرانسه پس از چند ماه سکوت، به استراتژی تازه‌ای برای آزادسازی اتباع خود ـ که گروگان مسلمانان واپس‌گرا در لبنان هستند ـ دست زده است. به نوشته لوپوئن در بیروت یا دمشق نیست که سرنوشت دو دیپلمات، یک روزنامه‌نگار و یک محقق فرانسوی تعیین خواهد شد، بلکه رژیم تهران است که باید دراین‌زمینه تصمیم بگیرد و این درحقیقت اقرار صریح ربایندگان است که خود را وابسته به رژیم جمهوری اسلامی معرفی کرده‌اند. آنچه آنها درمقابل، از فرانسه می‌خواهند قطع صدور اسلحه به عراق، پرداخت بدهی‌های فرانسه به ایران [که از زمان حکومت پهلوی باقی مانده] و آزادی عاملان سوءقصد به دکتر شاپور بختیار رهبر نهضت مقاومت ملی ایران است. لوپوئن افزوده است: فرانسه در ماه‌های اخیر ناچار شده است در سیاست خود تغییراتی بدهد، زیرا جنبش شیعیان امل لبنان قادر به کنترل حرکت‌های تروریست‌های طرف‌دار جمهوری اسلامی در آن کشور نیست و به نظر می‌رسد فرانسه ترجیح داده بود مخاطب مسئول‌تری چون سوریه داشته‌ باشد تا جنبش شیعیان لبنان، اما روابط دمشق و تهران پس از نزدیکی سوریه به اردن به تیرگی گرایید، درنتیجه فرانسه برای آزادسازی گروگان‌هایش باید رژیم تهران را زیر فشار قرار دهد.»(47) از سوی دیگر، دولت امریکا درخواست چهار امریکایی را که در لبنان در گروگان مسلمانان شیعه هستند، رد کرده است. آنها خواسته‌اند که ریگان برای رهایی آنها مذاکره کند. به گزارش رادیو لندن، یک سخنگوی کاخ سفید گفت که دولت ریگان با تروریست‌ها مذاکره نخواهد کرد. وی خواسته دولت امریکا را برای آزادی گروگان‌ها تکرار کرد و گفت که دولت امریکا، ربایندگان را مسئول این حادثه و وضعیت گروگان‌ها می‌داند. در نامه گروگان‌ها از ریگان خواسته شده است که پرزیدنت ریگان همان‌‌طورکه با ربایندگان هواپیمای امریکایی تی.دبلیو.ای. در سال جاری مذاکره کرد، با این ربایندگان نیز مذاکره کند.(48) منابع و مآخذ روزشمار 18/8/1364