1362.05.17
| روزشمار جنگ سال 1362 1362.05.17 | |
|---|---|
| نام‌های دیگر | هفده مرداد |
| تاریخ شمسی | 1362.05.17 |
| تاریخ میلادی | 8 اوت 1983 |
| تاریخ قمری | 28 شوال 1403 |
1. پاتک مجدد قوای عراقی در محور میانی و جنوبی منطقه عملیاتی والفجر۳ با مقاومت نیروهای خودی متوقف شد و مهاجمان مجبور به عقب‌نشینی شدند. درپی عملیات ناموفق روز گذشته نیروهای عراقی در منطقه عملیات والفجر۳ و در محور عمومی مهران، امروز بار دیگر ارتش عراق از ساعت ۵ صبح با استعداد تقویت‌شده تانک و نفربر، این بار هم از جنوب منطقه عملیاتی، از مقابل مهران تا انتهای شرقی قلاویزان پاتک خود را آغاز کرد. واحد اطلاعات تیپ۲۱ امام رضا(ع) در توصیف این حمله عراق نوشته است: دشمن از سه محور ۱. روبه‌روی خسروآباد ۲. به راست و کنار پیچ فرحزاد و ۳. بهسمت خاکریزی که از امامزاده حسن به شمال احداث کرده بودیم، حمله کرد. دشمن نزدیکی ظهر، بخشی از خاکریز فرخ‌آباد - خسروآباد را تصرف کرد که منجر به عقب‌نشینی محدود نیروهای خودی از سمت ملک‌شاهی شد، ولی با مقاومت سرسختانه قوای خودی و آتش توپخانه‌ها و شلیک ضدزره، پیشروی تانک‌های دشمن باوجود تهدید و فشار فرماندهی عراق از ساعت ۲ به بعد متوقف شد و قوای عراقی از پیشروی بازماندند و همانند روز گذشته حمله آنها بیسرانجام ماند. بخشی از نیروهای عراقی نیز در شیار رودخانه گاوی مستقر شدند، بهطوری که تیر مستقیم تانک‌های آنها میتوانست جاده را زیر آتش بگیرد، ولی به‌علت آتش شدید در منطقه و وجود گردوغبار دید کافی برای اجرای این عمل وجود نداشت. عزیز جعفری فرمانده قرارگاه نجف، به نیروهای تیپ۲۱ امام رضا(ع) دستور داد که پشت خاکریزی که روی جاده مهران در نزدیکی شهر است بهسمت فرخ‌آباد پدافند کنند. درضمن، نیروهای سمت ملک‌شاهی، (درصورت نداشتن توان برای ایستادن) پشت جاده که تا حدودی برای پدافند مناسب است، مستقر شوند. به‌علاوه، خاکریزی که مهندسی قرارگاه نجف به کمک لشکر۴۱ ثارالله(ع) و تیپ۲۱ امام رضا(ع) از فرخ‌آباد تا روبه‌روی هرمزآباد احداث کرده را به جاده وصل کنند که اگر دشمن حرکتی در این منطقه کرد بتوانند پدافند کنند. جعفری به لشکر۴۱ ثارالله(ع) هم دستور داد نیروها در شهر باشند و بیرون نروند تا درصورت ورود دشمن به شهر به جنگ شهری بپردازند. همچنین قرار شد یک خاکریز احتیاطی هم عقب‌تر احداث شود. مرتضی قربانی فرمانده لشکر۵۸ نصر، گفت من شروع کرده‌ام و خاکریز سمت راست رودخانه در دراجی را بهسمت چپ، مستقیم ادامه میدهم تا از خطرات احتمالی پیشروی دشمن در این منطقه جلوگیری شود. علاوه‌براین، ۲ فروند بالگرد کبری در منطقه عملیاتی تیپ۲۱ امام رضا(ع) روی تانک‌های دشمن عمل می‌کردند. (با توان نسبتاً متوسط) گردان موشک‌انداز لشکر ۲۷ حضرت رسول(ص) نیز خوب عمل کرد که منجر به انهدام چند تانک از دشمن شد. یک گردان از لشکر۱۷ علی بن ابی‌طالب(ع) هم در محدوده تپهسفید در سمت راست بهین‌بهروزان و پشت خاکریز، کمک تیپ۲۱ امام رضا(ع) بود. روحیه نیروها خوب بود و دشمن با انبوه تانک‌های خود، لرزانلرزان جلو می‌آمد بهگونهای که از ساعت ۵ صبح تا ساعت ۱:۴۵ ظهر در شیار گاوی مستقر بود تا شب فرا برسد و از دست ما راحت شود. بدینترتیب با مقاومت فوق‌العاده نیروهای خودی این پاتک سنگین دشمن با تلفات فراوان و اسارت حدود ۳۵ تن از آنان مواجه شد و دشمن را وادار به عقب‌نشینی به پشت خاکریزی که در فاصله چهارصد متری فرخ‌آباد بود، کرد.[۱]
________________________________________
2. حسین اردستانی راوی قرارگاه نجف، در ترسیم چگونگی هجوم دشمن، جو عمومی در اردوگاه قوای خودی که ناشی‌از واهمه دستیابی عراق به جاده مهران - دهلران و تصرف احتمالی شهر مهران بود و همچنین تلاش نیروهای خودی برای متوقفکردن نیروهای عراقی نوشته است: ساعت ۵ صبح ۱۷/۵/۱۳۶۲، پاتک دشمن آغاز شد و این درحالی بود که استعداد دشمن نسبت به روز گذشته افزایش یافته بود، بهگونهای که زمین منطقه مانور از تانک‌ها و نفربرهای عراقی موج می‌زد. صبح ساعت ۹، بهاتفاق عزیز جعفری فرمانده قرارگاه نجف (سپاه) و کلاه‌کج از افراد طرح و عملیات، به خط رفتیم. از شیار گاوی انبوه تانک‌های دشمن به چشم می‌خورد. نفربرهای دشمن مشاهده می‌شد که با سرعت بهسوی خاکریز خودی بهین‌بهروزان و جبال حمرین در حرکت بودند. فرمانده قرارگاه نجف بلافاصله دستور به عقب‌کشیدن دستگاه‌های مهندسی داد. نگران و مضطرب به قرارگاه فتح۲ در مهران رفتیم. با فرماندهی قرارگاه فتح۲ درمورد وخامت اوضاع، تدبیر لازم و کمبود گلوله آر.پی.جی و مهمات صحبت شد. قرار شد هرچه سریع‌تر این کمبود رفع شود. بعد از بازدید خط به قرارگاه برگشتیم. در تماس‌های پیاپی با جنوب و تهران از احتمال انتقال نیرو و امکانات (یک گردان) از قبیل موشک تاو و میلان و مالیوتکا و... صحبت و مقرر شد همه بسیج شوند. یک گردان نیروی پیاده از (باقی‌مانده تیپ۴ لشکر۲۱ حمزه) از جنوب همراه تعدادی موشک تاو بهسوی مهران راه افتادند. این نیروها بهدلیل فشار حملات هوایی دشمن روی جاده و نبود تأمین هوایی مجبور شدند ادامه حرکت خود را در شب انجام دهند. تعدادی از نیروهای مجاهدین عراقی در خط پدافندی تیپ۲۱ امام رضا(ع) مورد استفاده قرار گرفتند. به لشکر۲۷ حضرت رسول(ص) آماده‌باش کامل داده شد. در این حین، حرکت دشمن همچنان ادامه داشت و توانست خط ما را در (بهین‌بهروزان و جبال حمرین) شکسته و نیروهای مستقر در پشت آن را به عقب براند. مقابل دشمن در این نقطه، نیروهایی از تیپ۴ لشکر۲۱ حمزه و بسیجی‌ها بودند که به‌علت عقب‌نشینی تانک‌های تیپ۴، ثبات خط از هم پاشید و موجب شد نیروهای پیاده به عقب بازگردند. (بهنظر و استنتاج بنده از صحبت‌های فرماندهان) بعد از شکسته‌شدن خاکریز بهین‌بهروزان، به دستور فرماندهی نیروها برای مقابله بیشتر با دشمن به پشت جاده آسفالت مهران - دهلران رفتند (عقب آمدند). فشار نهایی دشمن، بمباران‌های پیاپی هوایی که تردد روی جاده را تا حدود زیادی غیرممکن کرده بود، هجوم گسترده نیروی زرهی و... وضع فوق‌العاده‌ای را بر قرارگاه هدایت عملیات، منطقه عملیاتی و روحیه نیروها حاکم کرده بود. البته افرادی هم بودند که با دل قوی احساس نگرانی یا اضطراب نمی‌کردند. عده‌ای دیگر هم برحسب ناآگاهی از چگونگی جریان عملیات این حالت را داشتند، ولی افراد اعم از مسئول و... به‌طور عمومی همه چیز را تمام‌شده می‌دانستند و خط پدافندی بعدی پس از پیشروی احتمالی دشمن و عقب‌نشینی افراد خودی درحال ترسیم و طرح‌ریزی بود. تصرف شهر مهران و تحت‌الشعاع قرارگرفتن عملیاتهای والفجر ۲ و ۳، دورخوردن نیروها و... ذهن‌ها را لحظه‌ای آرام نمی‌گذاشت. افراد حالوهوایی برای صحبت نداشتند، در یک جمله انگار انسان به محدوده اموات وارد شده است. بههرحال، به حول و قوه الهی پاتک دشمن در ساعت ۱:۳۰ بعدازظهر متوقف شد، زیرا دشمن بعد از کمی بازشدن در دشت به این نتیجه رسید که درصورت ادامه این روش ضربات سنگین‌تری را متحمل خواهد شد. قبل از توقف تعداد زیادی از تانک‌های آن منهدم و نیروی پیاده زیادی از دور خارج شده بود و امکان اینکه از اینجا با قطع جاده ارتباطی مهران - دهلران و عبور از پشت نیروهای ما بهسوی ارتفاعات زالوآب برود را غیرعملی می‌دید، لذا به این نتیجه رسید که بهتر است در همین‌جا ادامه پاتک متوقف شود تا مجدد با تمرکز نیرو و امکانات در سمت مهران فشار را در قسمت دراجی آغاز کند. با این تفاوت که اینبار نیروهای محاصره‌شده عراقی در زالوآب از ارتفاعات پایین آمده و با حمله به پشت خاکریز ما، خود را نجات دهند و چنانچه موقعیت مناسب بود نیروهایی برای نگهداری خط تصرف‌شده بیایند و در غیر این صورت فقط به آزادشدن نیروهای در محاصره اکتفا شود.[۲]
________________________________________
3. محسن رضایی فرمانده کل سپاه پاسداران که نگران وضعیت پیشآمده براثر پیشروی عراق در منطقه عملیاتی والفجر۳ بود برای کسب آخرین اخبار اوضاع جبهه مهران با عزیز جعفری گفت‌وگو کرد. به گفته عزیز جعفری، دشمن در پاتک خود از منطقه‌ای در بهین‌بهروزان که فاقد خاکریز بود نفوذ کرد و از رودخانه بهطرف هرمزآباد آمد و تا نزدیکی جاده مهران - دهلران رسید و اکنون درحدود یک کیلومتری غرب مهران است. نیروهای خودی در روی جاده درحال مقاومت هستند. این پاتک دشمن حوالی ساعت ۶ با مقاومت قوای خودی متوقف شد. سپس محسن رضایی با بهرهگیری از اطلاعاتی عزیز جعفری داد در گزارش خود به حمید انصاری رابط بیت امام خمینی با وی، آخرین وضعیت و تحلیل خود از حرکت دشمن را به اطلاع وی رساند. محسن رضایی گفت: دشمن با قدرت زیاد قصد ورود به شهر مهران را دارد و الآن در نزدیکی غرب شهر هست. چند گردان از نیروهای خودی وارد عمل شده و جلوی دشمن را گرفته‌اند و قرار است نیروهای دیگری از جنوب به کمک نیروهای مهران بروند. حمید انصاری از احتمالات تحرکات دشمن پرسید. محسن رضایی در جواب وی اظهار کرد که احتمال دارد دشمن بخواهد وارد شهر شود و مانور بدهد، ولی ازنظر نظامی امکان اشغال و ماندن در شهر را ندارد، چون شمال شهر و ارتفاعات آن در دست ما است، لذا امکان ماندن در شهر را ندارد. وی ادامه داد: درحال‌حاضر از تلفات دشمن آمار و ارقامی نداریم، ولی نیروها می‌گفتند که یک بالگرد را منهدم کرده و ۲۰ دستگاه تانک و نفربر را هم نابود کرده‌اند. اکنون درصدد هستیم که چند گردان از جنوب به مهران اعزام کنیم.[۳]
________________________________________
4. ساعت ۷:۳۰ بامداد امروز، ۲ فروند هواپیمای میراژ عراقی در منطقه عملیاتی والفجر۲ قصد بمباران مواضع خودی را داشتند که یک فروند از آنها هدف توپ ۲۳ میلی‌متری پدافند هوایی تیپ۳۲ انصارالحسین قرار گرفت و در آسمان سوخت و سقوط کرد. خلبان آن نیز به‌علت آتش‌گرفتن مهمات موجود در هواپیما فرصت بیرون پریدن (ایجنت) پیدا نکرد و در داخل کابین به کشته شد.[۴] در منطقه عملیاتی والفجر۳ نیز چند فروند هواپیمای عراقی مناطق مسکونی صالح‌آباد از توابع شهرستان ایلام را هم بمباران کردند و هم با تیربار به رگبار بستند که براثر آن ۳ تن شهید و ۱۵ نفر از اهالی منطقه زخمی شدند.[۵] همچنین در ساعت ۱۸:۳۰، هواپیماهای عراقی حوالی تمرچین در جنوب منطقه عملیاتی والفجر۲ را با بمب‌های شیمیایی از نوع تهوع‌آور بمباران کردند که در نتیجه آن ۱۷ نفر که همگی از مجاهدین عراقی بودند مصدوم شدند. مصدومان بلافاصله برای مداوا به بیمارستان طرفه تهران انتقال یافتند. گزارش بخش تحقیقات طب رزمی وزارت سپاه از چگونگی حادثه و تأثیر مواد شیمیایی روی افراد بدینشرح است: «پس از شنیدن صدای هواپیما و انفجار، چیزی شبیه ابر و دود در منطقه مشاهده می‌شود و نیز روی کلیه ماشین‌ها، توپخانه، سنگر و سایر وسایل موجود ذراتی شبیه غبار سیاه و به گفته برخی شبیه ذرات نفت سیاه مشاهده می‌شود که همچنین لباس برادران به این ذرات آغشته می‌گردد. متعاقب صدای انفجار، بوی بسیار تندی منطقه را فرا می‌گیرد که با نشان‌دادن خاک آلوده که همان بو را می‌داد (بوی سیر تند) مجروحین حادثه تأیید کردند که همین بو را استشمام کرده‌اند. تا چند ساعت پس از انفجار هیچ‌گونه علامت و ناراحتی در برادران ظاهر نمی‌شود، [اما] بهتدریج ملاحظه می‌کنند که چشم یکدیگر قرمز شده است. کم‌کم آثار سوزش، آب‌ریزش، فتوفوبی (عدم تحمل نور) پیدا می‌شود. در همین زمان، بهتدریج دچار تهوع و استفراغ می‌شوند که ابتدا مواد غذایی بوده و سپس سفیدرنگ، زردرنگ، آبی‌رنگ (به گفته برادران بوده است). استفراغ پی‌درپی حدود یکی دو ساعت طول کشیده تا داروی ضداستفراغ گرفته‌اند. ضمناً حالت تهوع تا حدود ۱۲ ساعت ادامه داشته است. استفراغ جهنده و با صدا بوده است. برخی از برادران دچار حالت تنگی نفس و سرفه شده‌اند که تاکنون ادامه داشته است.»[۶] علاوه‌براین، توپخانه عراق در طول روز گذشته و امروز شهرهای خرمشهر - آبادان و اطراف این دو شهر را گلولهباران کرد که خسارات و تلفاتی را درپی داشت. در خرمشهر، شدت آتش در مناطق گمرک، راهآهن و پلنو بیشتر بود و خسارت‌هایی را بهبار آورد. در آبادان نیز قسمتی از پالایشگاه دچار حریق شد و به بخشی از بازار این شهر، یک درمانگاه و یک ساختمان مسکونی خسارت‌هایی وارد آمد. براثر اقدامات دشمن در این شهر یک تن شهید شد و ۱۵ نفر مجروح شدند.[۷]
________________________________________
5. هر روز افراد زیادی از اقشار مختلف مردم درقالب نیروهای داوطلب بسیجی برای پیوستن به نیروهای عملیاتی از شهرها، نواحی و روستاهای مختلف کشور عازم جبهه‌های جنگ می‌شوند و اخبار آن به‌عنوان یک رویداد جاری در رسانه‌های جمعی منتشر می‌شود. نمونه‌ای از این اخبار، گزارش امروز روزنامه اطلاعات است که درپی می‌آید. - اهواز؛ گروهی از جوانان همیشه در صحنه ماهشهر در میان بدرقه گرم و پرشور امت حزب‌الهی عازم جبهه‌های نبرد شدند. - بندر انزلی؛ یک گروه از جانبرکفان بسیج و سپاه پاسداران بندر انزلی در میان بدرقه امت همیشه در صحنه این شهر بهسوی جبهه‌های جنگ تحمیلی عزیمت کردند. - گرگان؛ جمع کثیری از نیروی تیپ٣ مستقل گرگان رهسپار مناطق جنگی کشورمان شدند. - ملایر؛ عده‌ای از کفرستیزان بسیج و سپاه پاسداران ملایر رهسپار جبهه‌های نبرد شدند. - همدان؛ جمع کثیری از رزمندگان جانبرکف بسیج سپاه پاسداران ناحیه همدان در مراسمی بهسوی مناطق جنگی کشورمان رفتند. - بوشهر؛ گروه کثیری از جوانان حزب‌الله عضو بسیج سپاه پاسداران خورموج، راهی میدان‌های نبرد حق علیه باطل شدند. همچنین عده‌ای از جوانان رزمنده شهرستان برازجان و روستاهای تابعه عازم مناطق جنگی شدند. - اراک؛ یک گروه از سلحشوران سپاه و واحد بسیج سپاه پاسداران خمین رهسپار مناطق جنگی شدند. - اصفهان؛ جمعی از برادران بسیج سپاه پاسداران دولت‌آباد برخوار در مراسم باشکوهی در میان بدرقه پرشور مردم شهیدپرور دولت‌آباد عازم جبهه‌های نور علیه ظلمت شدند. - زنجان؛ جمع کثیری از سربازان گردان‌های قدس استان زنجان در مراسمی بهسوی مناطق جنگی شتافتند. - ساری؛ گروهی از برادران بسیج سپاه پاسداران شهرستان‌های بابل و قائمشهر در میان بدرقه گرم و پرشور امت حزب‌الله رهسپار جبهه‌های جنگ تحمیلی شدند. همچنین عده‌ای از برادران اعزام مجدد بسیج سپاه پاسداران شهرستان کردکوی و تعدادی از برادران سپاهی این شهرستان بهسوی جبهه‌های نبرد شتافتند. - یاسوج؛ یک گروه از جوانان حزب‌اللهی و پرشور شهرستان بویراحمد در میان بدرقه گرم مردم عازم جبهه‌های نبرد حق علیه باطل شدند. - بیرجند؛ گروهی از حماسه‌آفرینان بسیج سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بیرجند در میان بدرقه گرم و پرشور امت مسلمان و حزب‌الله این شهر عازم مناطق جنگی کشورمان شدند. - ابهر؛ یک گروه از اعضای بسیج مستضعفین سپاه پاسداران ابهر بهسوی جبهه‌های نبرد شتافتند. - یزد؛ گروهی از برادران داوطلب بسیج سپاه پاسداران استان یزد در میان بدرقه امت حزب‌الله عازم جبهه‌های جنگ تحمیلی شدند. - دزفول؛ جمعی از جوانان متعهد این شهر و عشایر غیور منطقه در مراسمی بهسوی مناطق جنگی عزیمت کردند. - مشهد؛ عده‌ای از برادران رزمنده بسیج سپاه پاسداران مشهد در میان بدرقه امت حزب‌الله رهسپار میدان‌های جنگ شدند. - شیراز؛ گروهی از جانبرکفان بسیج سپاه پاسداران شهرستان‌های داراب و لامرد در میان بدرقه پرشور مردم عازم جبهه‌های نبرد حق علیه باطل شدند. همچنین یک گروه از دلاوران سپاه اسلام از اعضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی مرودشت راهی مناطق جنگی شدند. - الیگودرز؛ گروه کثیری از سلحشوران بسیج سپاه پاسداران شهرستان الیگودرز بهسوی جبهه‌های نبرد نور علیه ظلمت رفتند. - تبریز؛ جمع کثیری از برادران بسیج مستضعفین سپاه پاسداران از شهرها و بخش‌های سراسر استان آذربایجانشرقی در میان بدرقه مردم شهیدپرور تبریز رهسپار میدان‌های جنگ تحمیلی شدند. - قائمشهر؛ عده‌ای از برادران کفرستیز بسیج سپاه پاسداران قائمشهر در میان بدرقه گرم امت حزب‌الله عازم جبهه‌های نبرد شدند. - گرگان؛ عده‌ای از نیروهای داروطلب مردمی در مراسمی در میان بدرقه گرم مردم بهسوی جبهه‌های نبرد شتافتند. - کرمان؛ جمعی از عاشقان الله و جانبرکفان سپاه شهداد در میان بدرقه پرشور مردم این بخش بهسوی مناطق جنگی شتافتند. - گنبد؛ گروهی از برادران عضو واحد بسیج سپاه پاسداران گنبد در میان بدرقه گرم خانواده‌هایشان رهسپار مناطق جنگی شدند. - اردبیل؛ جمعی از کفرستیزان سپاه اسلام از شهرهای اردبیل، سراب، خلخال، گرمی و مشکین‌شهر بهسوی جبهه‌های نبرد شتافتند. اعزام گروه‌های فنی و جهادگر - مشهد؛ ازسوی ستاد پشتیبانی مناطق جنگی جهاد سازندگی کاشمر گروهی از نیروهای متخصص و فنی شامل مکانیک، سیمکش، آهنگر، جوشکار و همچنین راننده، ماشیننویس، انباردار، کارگر ساده و مداح در میان بدرقه گرم و پرشور اهالی کاشمر عازم جبهه‌های نبرد نور علیه ظلمت شدند. - سمنان؛ یک گروه مجهز راهسازی ازسوی شهرداری شاهرود بهمنظور بازسازی و آسفالت پانزده کیلومتر از جاده سهراهی حزب‌الله به دزلی عازم کردستان شد.[۸]
________________________________________
6. منطقه وسیع جنوب‌شرقی سقز تا منطقه مرزی شیلر به‌علت نبود جاده مواصلاتی اصلی و همچنین وجود ارتفاعات به هم پیوسته بلند و متعدد، ازنظر جغرافیایی دارای وضعیتی می‌باشد که پناهگاه مناسبی برای گروه‌های مسلح شورشی فراهم آورده است. باتوجه‌به این موقعیت یکی از مناطقی که گروه‌های مسلح شورشی به‌خصوص سازمان کومهله در آنجا مقرهای ثابت، بیمارستان و زندان تأسیس کرده همین منطقه می‌باشد. ازاینرو، پاکسازی این منطقه از اولویت‌های قرارگاه حمزه سیدالشهدا(ع) سپاه بود. بنابراین، قرارگاه مزبور با ۴ گروهان از تیپ قدس و جندالله سقز پاکسازی مناطق تحتنفوذ سازمان کومهله را در دستور کار قرار داد. عملیات از سه محور با هدف تصرف ارتفاعات مسلط و پاکسازی روستاها آغاز شد. در مرحله اول همه نیروهای خودی به موقعیت‌هایی دست یافتند، ولی مقرهای گروه‌های شورشی که در عمق (جنوب) قرار داشتند به‌علت برخورداری بیشتر از امنیت و فراخوانی عوامل کمکی، در ساعات بعدی عملیات توانستند با واردکردن فشار، نیروهای خودی را به عقب رانده و در محاصره قرار دهند. در ادامه این عملیات واحدهایی از نیروهای خودی برای کمک به نیروی درگیر در عمق، به منطقه رفتند و موفق شدند ضمن شکستن محاصره تلفاتی نیز به افراد سازمان کومهله وارد کنند. در این عملیات محورهای شمالی‌تر منطقه همچون روستاهای خورخوره، قتلو، قشلاق، درهقبله و ماهیدر سلمان پاکسازی شدند، ولی پاکسازی روستاهای واقع در جنوب و عمق منطقه همچون درههران، درهویان، بست و ارتفاعات منطقه ناقص ماند. در این عملیات ۳ تن از نیروهای خودی شهید و ۱۰ تن مجروح شدند. گروه کومهله نیز تعدادی کشته داشت که در گزارش‌ها بین ۱۵ تا ۴۰ نفر ذکر شده است. همچنین یک خودروی سیمرغ، یک قبضه تیربار کالیبر ۵۰، یک دستگاه بی‌سیم، تعداد زیادی اسلحه انفرادی و مهمات نیز به غنیمت نیروهای خودی درآمد.[۹]
________________________________________
7. در نوار مرزی شمال‌غربی سلماس نیروهای سپاه خوی و سلماس عملیات غافلگیرانه‌ای را به نام «ضربت ذوالفقار» اجرا کردند که ضمن پاکسازی این منطقه، ۱۲ تن از افراد وابسته به گروه‌های مسلح شورشی کشته و تعدادی نیز زخمی شدند. از افراد خودی هم ۳ تن به شهادت رسیدند.[۱۰] همچنین در محور سنندج - مریوان، اعضای هیز زریوار از حزب دمکرات به یک واحد گشتی از سپاه مریوان حمله کردند که این درگیری با فرار افراد حزب دمکرات و تعقیب آنها ازسوی نیروهای سپاه ۴ ساعت طول کشید. براثر این درگیری ۲ تن از نیروهای خودی شهید و ۲ تن دیگر زخمی شدند. مهاجمان نیز ۲ نفر کشته و تعدادی زخمی داشتند.[۱۱] علاوه‌براین، عناصر مسلح شورشی در کامیاران یکی از نیروهای بسیج این شهر را ربوده و با خود بردند.[۱۲] ازطرفی، در جنوب اشنویه ۶ نفر از افراد مسلح حزب دمکرات مانع کار ۲ دستگاه تراکتور جهاد سازندگی شده و راننده آنها را مورد ضربوشتم قرار دادند که با رسیدن نیروهای خودی مهاجمان با تیراندازی بهسمت تراکتورها و از کار انداختن آنها، از محل متواری شدند.[۱۳] درضمن، در نزدیکی روستای تُرجان در شمال‌غربی سقز، اهالی بومی یک عدد مین که افراد گروه‌های مسلح شورشی در جاده روستایی کار گذاشته بودند را کشف کردند، اما با دستکاری آن، مین مزبور منفجر شد که براثر آن ۳ تن از اهالی روستا کشته شدند.[۱۴] به گزارش فرمانده سپاه سلماس، در چند روز گذشته ۸ تن از افراد وابسته به گروه‌های مسلح غیرقانونی همراه اسلحه و مهمات خود تسلیم سپاه این شهر شدند و درخواست امان‌نامه کردند.[۱۵]
________________________________________
8. آیت‌الله خامنه‌ای رئیس‌جمهور، امروز در دیدار وزیر و مدیران وزارت پست و تلگراف و تلفن درباره توطئه جهانی برای مقابله با انقلاب اسلامی، لزوم حضور ایران در صحنه‌های بین‌المللی و علل موفقیت‌های جمهوری اسلامی در صحنه‌های داخلی و خارجی مطالبی بیان کرد. آیت‌الله خامنه‌ای با اشاره به همدستی و همگامی قدرت‌های شیطانی شرق و غرب گفت: آن مواردی را که ما در روزهای اول انقلاب درمورد توطئه‌گران حدس می‌زدیم کموبیش در خاطرات توطئه‌گران به ترتیب به چاپ می‌رسد که آنها دائم درصدد توطئه بودهاند تا جمهوری اسلامی ایران را از صحنه خارج سازند. یک هماهنگی کاملی میان شرق و غرب در سطوح بالا علیه نظام جمهوری اسلامی از روز اول انقلاب تاکنون وجود داشته است، ولی ما باوجود همه این توطئه‌ها مثل آن کشتی‌ای که در میان امواج خروشان دریا از هر سو شلاق می‌خورد و غرق نمی‌شود و سالم می‌ماند، هنوز زنده‌ایم و اگر حتی در هیچ جبهه‌ای هم موفقیت به دست نمی‌آوردیم همین قدر که ما زنده‌ایم و این نظام باقی مانده است و وضعیت خود را حفظ کرده بزرگ‌ترین پیروزی برای ما محسوب می‌شود و این درحالی است که پیروزی‌های زیادی را که ما در جبهه‌های جنگ تحمیلی به دست آورده‌ایم برای همگان نیز واضح است. رئیس‌جمهور سپس باتوجه‌به حضور جمهوری اسلامی ایران در صحنه‌های جهانی اظهار کرد: وزارت امور خارجه ما تاکنون خوب کار کرده و برادران ما نیز درزمینه برخورد خارجی بسیار فعال عمل کرده‌اند. دنیا اکنون در قبال حضور ما در این گوشه از جهان، رژیم اشغالگر قدس را در گوشه دیگر جهان مدام رنج می‌دهد و ضرباتی که در افریقا و آسیا بر مسلمین وارد می‌شود برای ما دردآور است. آیت‌الله خامنه‌ای در ادامه با اشاره به سیاست "نه شرقی و نه غربی" جمهوری اسلامی در صحنه‌های بین‌المللی افزود: مردم ما با همان نفسی که در برابر غاصبان فلسطینی فریاد می‌کشند با همان نفس غاصبان افغانستان را نیز محکوم می‌کنند و همین مواضع قاطع ما بوده است که دنیا اکنون نظام جمهوری اسلامی ایران را به‌عنوان صاحبنظر در برابر خود می‌بیند و امروز ازبینبردن نهال جمهوری اسلامی ایران به این آسانی نیست که تصور کنند می‌توانند یک نظام و دستگاه اداره‌کننده کشوری را بدون اینکه اتفاقی در سطح جهان بیفتد از میان بردارند. رئیس‌جمهور ضمن اشاره به اینکه ما در میان ملت‌ها و دولت‌هایی که معنای مقاومت و مبارزه را درک می‌کنند مدافع داریم، ابراز کرد: اکنون در سراسر دنیا ملت‌ها و دولت‌هایی یافت می‌شوند که مرید شخص امام به‌عنوان کوهی که در مقابل تندبادها مقاومت کرده است هستند و تمام مریدان و شاگردان و تمام آموزندگان سیاست و دین از او نیز همچنان مستحکم و پابرجا و بی‌تمایل بدینسو یا آنسو در مقابل تندبادها ایستاده‌اند. وی همچنین اضافه کرد: پیروزی‌هایی را که ما تاکنون توانسته‌ایم در همه جبهه‌ها و مبارزات داخلی و در مقابل فتنه‌گران به دست آوریم فقط بستگی به عامل درونی و ایمان، صفا و همدلی و همزبانی این ملت داشته است و کسانی در این بین سعی می‌کنند این شمع‌های پرفروغ را از ما بگیرند و ما را به هم بدبین و در صمیمیت یکدیگر دچار تردید کنند، بنابراین ما بایستی مانع رسیدن آنها به این هدف شویم. دشمن سعی می‌کند اختلافات کوچک را عمده نشان دهد و به ما تفهیم کند که ما لایق یک وحدت بزرگ و باابهت و شکوهمند نیستیم، همه ملت ما بایستی در مقابل این حرکت و تلاش استعمار مقاومت کنند.[۱۶] در این روز همچنین کاردار ایران در قطر کمک‌های اهدایی ایرانیان و مسلمانان قطر را تقدیم رئیس‌جمهور کرد. به گزارش روزنامه اطلاعات، کاردار سفارت جمهوری اسلامی ایران در قطر با آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای دیدار کرد. در این دیدار که ولایتی وزیر امور خارجه نیز حضور داشت، ابتدا کاردار ایران در قطر ضمن بیان ایثارگری‌های ایرانیان و مسلمانان مقیم و حامیان انقلاب اسلامی در آن کشور، کمک‌های اهدایی مردم مسلمان قطر شامل یک فقره چک به مبلغ دهمیلیون ریال برای بازسازی شهر مقاوم دزفول و همچنین مقداری طلا و زیورآلات اهدایی که ازسوی زنان مسلمان حجازی برای جبهه‌های جنگ اهدا شده و چکی به مبلغ دهمیلیون ریال برای حزب جمهوری اسلامی را به رئیس‌جمهور و دبیرکل حزب جمهوری اسلامی تقدیم کرد. کاردار ایران در قطر در گزارش خود گفت: در بین کمک‌های بیحد مسلمانان قطر، ۲ حلقه النگوی طلا متعلق به یک دختر دوازدهساله عراقی نیز وجود دارد که تنها یادگار بازمانده از پدرش می‌باشد و برای مصارف جنگی و کمک به رزمندگان اسلام اهدا شده است. کاردار ایران در قطر در پایان اظهار کرد: کلیه کمک‌هایی که مسلمانان قطر از ماه رمضان ۱۴۰۲ تا ماه رمضان ۱۴۰۳ قمری برای کمک به جبهه‌های جنگ تحمیلی اهدا کرده‌اند، بالغبر دومیلیون دلار می‌باشد که در این راه نیز خرج شده است. رئیس‌جمهور ضمن تقدیر از مسلمانان قطر، برای مسلمانان خارج از مرزهای کشور و حامیان انقلاب اسلامی که اینچنین در راه رساندن انقلاب اسلامی به پیروزی نهایی و پیروزی رزمندگان اسلام بر نیروهای کفر صدامی فعالیت می‌کنند، آرزوی موفقیت کرد.[۱۷]
________________________________________
9. شینتارو آبه وزیر امور خارجه ژاپن، امروز بعد از برگزاری دور دوم مذاکره با علی‌اکبر ولایتی وزیر امور خارجه ایران، پس از گفت‌وگو با خبرنگاران و اظهارنظر درباره سفر خود و ملاقات با مقامات جمهوری اسلامی، ایران را ترک کرد. به نوشته روزنامه اطلاعات، شینتارو آبه وزیر امور خارجه ژاپن، صبح دیروز دومین دور مذاکرات خود را با علی‌اکبر ولایتی وزیر امور خارجه ایران، انجام داد. در این ملاقات ضمن مروری بر مناسبات اقتصادی و بازرگانی دو کشور، درمورد گسترش همکاری‌ها درزمینه کشاورزی و آبیاری، تأسیس صنایع زیربنایی و الکترونیک و ایجاد نیروگاه‌های برق بحث و گفت‌وگو شد و دو طرف بر تسریع در انجام پروژه‌های توافقشده پتروشیمی ایران تأکید کردند. همچنین در این ملاقات، وزیر امور خارجه ژاپن با اظهار خوشوقتی از ملاقات با سران و مقامات بلندپایه جمهوری اسلامی ایران، از مذاکرات انجام‌شده اظهار رضایت کرد و گفت: ما خوشحالیم که ایران به ثبات و پایداری رسیده و فعالیت‌های مردم ایران متوجه سازندگی پس از انقلاب شده است. در پایان این ملاقات آبه به‌طور رسمی از ولایتی دعوت کرد از ژاپن دیدن کند. وی پس از این دیدار به گفت‌وگو با خبرنگاران پرداخت و از نتایج سفر خود اظهار رضایت کرد و خواهان گسترش روابط تجاری و صنعتی با ایران به‌خصوص با زمینه‌های مناسبی که در برنامه پنج‌ساله ایران وجود دارد، شد. ولایتی نیز سفر وزیر امور خارجه ژاپن به ایران و گفت‌وگوهای انجام‌شده را مثبت و سازنده خواند و زمینه‌های مختلف همکاری به‌ویژه صنعت پتروشیمی را فراهم شده و مقدور دانست. به گزارش روزنامه اطلاعات، شینتارو آبه وزیر امور خارجه ژاپن، پیش از ترک تهران در گفت‌وگویی نتایج سفر خویش را بسیار ثمربخش خواند. وی همچنین گفت: باوجود آنکه مدت اقامت من در تهران کوتاه بود، ولی از این سفر بسیار راضی هستم. آبه افزود: من از نزدیک شاهد دستاوردهای انقلاب اسلامی و تلاش مردم ایران برای ساختن ایرانی نو و باثبات بودم و این را مرهون رهبری بادرایت رهبر انقلاب اسلامی ایران می‌دانم و بدیهی است که پیام‌ها و احساسات مردم ایران را به مردم ژاپن خواهم رساند. وی سپس با اشاره به دیدارها و گفت‌وگوهایش با مقامات عالیرتبه جمهوری اسلامی ایران، ابراز کرد: من در این گفت‌وگوها و تبادلنظرها، مواضع و دیدگاههای مقامات ایران را درمورد جنگ و سیاست خارجی و اصول سیاست "نه شرقی و نه غربی" به‌خوبی درک کردم و به آن احترام می‌گذارم. وزیر امور خارجه ژاپن در ادامه سخنانش اضاف کرد: ایران و ژاپن دو کشور آسیایی هستند و ما خواهان گسترش و تحکیم هرچه بیشتر روابط بین دو کشور درزمینه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی می‌باشیم و به همین منظور ژاپن در آینده درزمینه بازسازی اقتصادی کشور ایران و همچنین برنامه‌های پنج‌ساله عمرانی با ایران همکاری‌های وسیعی خواهد داشت. علی‌اکبر ولایتی وزیر امور خارجه ایران نیز در گفت‌وگویی درهمینباره با اشاره به این مطلب که سفر رسمی شینتارو آبه وزیر امور خارجه ژاپن به ایران سفری مثبت و سازنده درجهت توسعه و تحکیم روابط دو کشور بود، گفت: در طول اقامت وی، بهطورکلی، مسائل تجاری، اقتصادی، صنعتی و همکاری‌های بین دو کشور بررسی شد و درزمینه‌های کشاورزی، اصلاح طرح کشت برنج، کانال‌کشی، آبیاری اطراف سدها، پروژه فاضلاب شهرها، تولید و انتقال انرژی، تأسیس و توسعه صنایع الکترونیک و سنگین، صنعت شیلات، تکثیر و پرورش ماهی و میگو و توسعه ماهیگیری، همکاری‌های ثمربخشی خواهیم داشت. همچنین درزمینه پتروشیمی بین وزارت نفت ایران و مقامات شرکت میتسوئی توافق‌های لازم به عمل آمده است. ولایتی در ادامه سخنانش افزود: درزمینه مسائل سیاسی و بین‌المللی، ما بر موضع قاطع جمهوری اسلامی در ادامه نبرد عادلانه‌مان علیه عراق تا احقاق کامل حقوقمان، تأکید کردیم و درمجموع، مذاکرات بسیار مثبت و ثمربخشی با آبه داشتیم.[۱۸]
________________________________________
10. با پایانیافتن سفر شینتارو آبه وزیر امور خارجه ژاپن به ایران و مذاکرات وی با مقامات ایرانی، برخی رسانه‌های غربی دراین‌باره به رایزنی پرداختند. خبرگزاری فرانسه با بهرهگیری از اطلاعاتی که وابسته مطبوعاتی سفارت ژاپن داد در نگاهی به سفر آبه به ایران و نتایج آن اعلام کرد: شینتارو آبه وزیر امور خارجه ژاپن، به همتای ایرانی خود علی‌اکبر ولایتی به‌طور ضمنی گفته است که دولت ژاپن از ارسال سلاح‌های جدید فرانسوی به عراق و گسترش جنگ ایران و عراق در خلیج‌فارس ابراز نگرانی می‌کند. کی شیرو آمائه وابسته مطبوعاتی سفارت ژاپن در تهران، در یک گردهمایی با خبرنگاران خارجی گفت که وزیر امور خارجه ایران در اولین ملاقات خود با آبه درمورد تحویل جنگ‌افزارهای جدید فرانسوی به عراق (با اشاره به هواپیماهای سوپراتاندارد قرض داده‌شده ازسوی فرانسه) گفت‌وگو کرده است. وزیر امور خارجه ژاپن نیز در پاسخ به علی‌اکبر ولایتی گفته است: «دولت ژاپن نسبت به این وضعیت جدید نگران می‌باشد و از احتمال گسترش جنگ به خلیج‌فارس بسیار نگران است.» آبه که روز قبل برای یک دیدار رسمی از ایران وارد تهران شد، در این دیدار ایران را به صلح فراخواند. وی خاطرنشان کرد که ایران به جهان نشان داد قادر به دفاع از خود می‌باشد، بنابراین اکنون می‌تواند نبرد را متوقف کند. وابسته مطبوعاتی ژاپن افزود: آقای ولایتی در پاسخ گفت کوشش‌های میانجیگری را می‌پذیرد، البته اگر یک میانجیگر شرایط ایران برای پایان جنگ را بپذیرد. خبرگزاری فرانسه یادآوری کرد که ایران خواستار مجازات رژیم عراق برای حمله به ایران، پرداخت غرامت به تهران، تخلیه کامل اراضی ایران ازسوی عراق و اجازه بازگشت آوارگان عراقی از ایران به عراق است. آبه افزود که وی به‌هیچ‌وجه قصد میانجیگری میان دو طرف متخاصم را ندارد. وزیر امور خارجه ژاپن یادآور شد که اکنون دقیقاً سی‌وپنج سال از انفجار اولین بمب اتمی در کشورش می‌گذرد و ژاپن از جنگ بسیار رنج برده است. آبه همچنین با آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای رئیس‌جمهور و میرحسین موسوی و نخست‌وزیر ایران، ملاقات کرد. به گزارش منبع یادشده، موضوع مطرحشده در ملاقات وزیر امور خارجه ژاپن با نخست‌وزیر بهطورکلی درمورد روابط بازرگانی بوده است. میرحسین موسوی توضیح داد که کشورش اهمیت خاصی برای جاده‌سازی، احداث بنادر، انرژی و همچنین کشاورزی به‌ویژه برای آبیاری قائل است. وی به طرح عظیم ایران و ژاپن در مجتمع پتروشیمی بندر امام خمینی اشاره کرد که پس از توقف آن به‌علت وقوع انقلاب و جنگ، بهتازگی قراردادی درمورد آن منعقد شده است. آبه در پاسخ گفت که ژاپن آماده همکاری درزمینه‌های یادشده با ایران می‌باشد، به‌ویژه توکیو آماده است که ماه آینده هیئتی را برای بررسی مسئله ترافیک تهران و بهبود وضعیت فاضلاب پایتخت به ایران اعزام کند.[۱۹] از سویی، خبرنگار جمهوری اسلامی ایران در توکیو، اظهارنظر برخی مطبوعات مهم توکیو درباره موضوعات مورد گفت‌وگوی آبه با مقامات ایرانی و نتایج کلی سفر وی به ایران را بدینصورت جمع‌بندی کرد: روزنامه‌های امروز بعدازظهر توکیو اخبار مربوط به ملاقات‌های شینتارو آبه وزیر امور خارجه ژاپن با مقامات جمهوری اسلامی ایران را با توجه خاصی به درخواست‌های آبه برای پایاندادن جنگ ایران و عراق به چاپ رسانده‌اند. روزنامه‌های عمده توکیو مطالب سفر آبه به ایران را با عنوان «آبه خواستار پایان فوری جنگ ایران و عراق شد» منتشر کرده‌اند. اینکه ایران رفتار قاطعتری به این درخواست نشان داده نیز در زیرتیترها به چشم می‌خورد. خلاصه مطالب این روزنامه‌ها چنین است؛ در ملاقات حجت‌الاسلام هاشمی فسنجانی رئیس مجلس شورای اسلامی، آبه خواستار پایانیافتن جنگ شد، اما حجت‌الاسلام رفسنجانی پاسخ داد: ایران در نظر ندارد به کشور ثالثی صدمه بزند و درعین‌حال همچنان به شرایط سه‌گانه خود برای پایاندادن به جنگ پایبند است. حجت‌الاسلام هاشمی رفسنجانی با اشاره به تمدید اعتبار یکونیم میلیارد دلار از وام دومیلیارد دلاری ژاپن به عراق گفت: این اقدام ژاپن بدان معنی است که ژاپن باوجود داشتن قدرت از نفوذ و قدرت خود استفاده نکرده است. وی همچنین از ژاپن خواست بیش از این در راهبرد نظامی امریکا درگیر نشود و افزود نباید اجازه داده شود ابرقدرت‌ها بخواهند یک کشور مستقل را به جناح خود بکشانند. در پاسخ آبه گفت که وام ژاپن به عراق پول استفادهنشدهای است که پیشتر به عراق داده شده بود. وی اضافه کرد این برای عراق غیرممکن است که در طول جنگ بجز برای پروژه‌های انسانی از آن استفاده کند. وزیر امور خارجه ژاپن اظهار کرد: باوجود داشتن روابط بسیار نزدیک با امریکا، ژاپن سیاست مستقلی را دنبال کرده و هرگز فراموش نمی‌کند که یک کشور آسیایی است. آبه در ملاقات با آیت‌الله خامنه‌ای رئیس‌جمهور، اظهار امیدواری کرد که در ایران صلح حاکم شود و موفقیت در انقلاب، بازسازی کشور را بهوجود آورد. حجت‌الاسلام خامنه‌ای نیز گفت ایران برای استقلال واقعی تلاش می‌کند و انقلاب با خون‌های مردم مؤمن ما به دست آمد. وی همچنین اظهار امیدواری کرد که پروژه پتروشیمی بندر امام خمینی هرچه زودتر تکمیل شود و درمورد اقدامات فرانسه در حمایت از عراق ابراز نگرانی کرد. آبه در گفت‌وگو با میرحسین موسوی نخست‌وزیر ایران، آمادگی ژاپن برای همکاری در پروژه بهبود ترافیک شهر تهران و درصورت امکان فرستادن یک هیئت ژاپنی به تهران در هفدهم شهریورماه سال جاری را اعلام کرد. موسوی نیز خواستار همکاری ژاپن در برنامه پنج‌ساله ایران شد. آبه هم درمورد همکاری تکنیکی ژاپن برای مثال درزمینه آبرسانی و آبیاری قولهایی داد. در ملاقات با علی‌اکبر ولایتی وزیر امور خارجه ایران، آبه براساس اهمیت صلح از دیدگاه ژاپن خواستار برقراری آتش‌بس در جنگ عراق و ایران شد. ولایتی هم با عنوانکردن موضوع اختلافات ارضی ژاپن با شوروی درمورد ۴ جزیره شمالی ژاپن گفت: انتظار دارد ژاپن دراین‌خصوص اهمیت مسئله ارضی را بداند. وی گفت ایران هر نوع مصالحه‌ای که خواست‌های ایران را نادیده بگیرد رد می‌کند. وی در پاسخ ولایتی گفت: قدرت عظیم ایرانیان تاکنون به دنیا نشان داده شده است. عراق قدرت ایرانیان را می‌داند. من می‌خواهم بدانم که آیا باتوجه‌به این قدرت، ایران می‌تواند یک راه‌حل صلح‌آمیز برای جنگ بیابد.[۲۰]
________________________________________
11. امروز محمدحسین لواسانی معاون وزیر امور خارجه، برای گفت‌وگو با مقامات وزارت امور خارجه ترکیه وارد آنکارا شد. منابع داخلی درباره علت این سفر و موضوع گفت‌وگوی احتمالی وی با مقامات ترکیه اظهارنظر نکرده‌اند، ولی رادیو اسرائیل دراین‌باره به حدس و گمانهزنی پرداخت و اعلام کرد: محمدحسین لواسانی حامل پیامی ازجانب علی‌اکبر ولایتی وزیر امور خارجه ایران، برای همتای ترک خود ایلتر ترکمن می‌باشد. تصور بر این است که وزیر امور خارجه ایران قصد دارد به همتای ترک خود اطمینان دهد که نیروهای ایرانی مستقر در بخش شمالی جبهه جنگ عراق قصد لطمهزدن به منافع ترکیه به‌ویژه خط لوله امتدادیافته از حوزه نفتی استان کرکوک عراق به سواحل ترکیه در دریای مدیترانه را ندارند.[۲۱] پس از هیاهوی بهوجودآمده ناشی‌از عملیات ایران در غرب پیرانشهر (والفجر۲) و امکان مسدودشدن انتقال نفت ازطریق لوله نفتی کرکوک به بندر سیحان ترکیه و درپی آن سفر برنارد راجرز فرمانده کل نیروهای پیمان آتلانتیک شمالی در اروپا به ترکیه، خبرگزاری جمهوری اسلامی از بیروت به نقل از رسانه‌های لبنانی برنامه سفر وی به ترکیه را پیش‌بینی کرد. به گزارش خبرنگار خبرگزاری جمهوری اسلامی از بیروت، درپی ورود ناگهانی ژنرال برنارد راجرز به آنکارا بهدنبال تحولات اخیر و پیروزی‌های لشکریان اسلام در شمال عراق روزنامه لبنانی النهار به نقل از منابع دیپلماتیک غربی در بیروت نوشت: مذاکراتی که ژنرال راجرز با مسئولان بلندپایه نظامی ترکیه به عمل خواهد آورد شامل نتایج بهوجودآمده از پیشروی ارتش ایران در عمق خاک عراق در بخش شمال‌غربی جبهه جنگ خواهد بود. به نوشته این روزنامه، مقامات حکومت نظامی آنکارا بر اخبار بازدید ایلتر ترکمن وزیر امور خارجه ترکیه از منطقه جنوب‌شرقی این کشور سرپوش کامل گذاشته و از مطبوعات ترکیه خواسته‌اند تا اخبار مربوط به این بازدید را که چهار روز ادامه داشته، منتشر نکنند.[۲۲]
________________________________________
12. دکتر محمد بانکی وزیر مشاور و رئیس سازمان برنامهوبودجه، در یک مصاحبه مطبوعاتی و رادیو تلویزیونی با دادن گزارشی از وضعیت اقتصادی کشور از آغاز پیروزی انقلاب تاکنون، درباره تولیدات داخلی، درآمد ملی مصرف و سرمایه‌گذاری، بودجه دولت در سال ۱۳۶۱ و علل افزایش تورم در این سال، درآمدهای مالیاتی در سال گذشته (۱۳۶۱) و مقایسه آن با درآمدهای مالیاتی سال ۱۳۶۰ و علل وجود تورم و رشد آن مطالبی بیان کرد.[۲۳] محمدتقی بانکی در تشریح وجود و رشد تورم گفت: در سال ۱۳۶۰ ارقام تورم کالاها و خدمات مصرفی در نقاط شهری و شاخص بهای کالا در سطح عمدهفروشی، دائم درحال کاهش بود و تا اوایل سال ۱۳۶۱ نیز این روند ادامه داشت. بهطوری که افزایش سالانه قیمت‌ها در سال ۱۳۶۰ به میزان ۸/۲۲ درصد و سال ۱۳۶۱ به میزان ۲/۱۹ درصد بوده است، اما از اوایل سال ۱۳۶۱ قیمت چه در سطح خردهفروشی و چه عمدهفروشی درحال افزیش بوده است و این افزایش در سال ۱۳۶۲ نیز ادامه داشته، طوریکه در اردیبهشتماه سال جاری شاخص قیمت‌ها در سطح خردهفروشی و عمدهفروشی نسبت به ارقام مشابه سال‌های گذشته به ترتیب ۶/۲۰ درصد و ۸/۲۱ درصد افزایش داشته است. وی سپس افزود: بهنظر ما عواملی که باعث تشدید تورم می‌شود عبارت است از: ١. عامل اصلی تورم کسر بودجه است و این به دلایل خاص ازجمله جنگ می‌باشد که باعث افزایش حجم نقدینگی در جامعه می‌شود. ٢. مهم‌ترین عامل در ایجاد تورم، سیستم توزیع در کشور است که دراینمورد سیاستهایی که در سال گذشته درخصوص نبود نرخگذاری بر روی کالاهای اساسی اعمال شد مسبب رشد تورم شد، ان‌شاءالله با توجهی که مسئولان دارند و باتوجه‌به سیاست‌های کنترلیای که اعمال می‌شود، بدون شک تا آخر سال جاری نرخ تورم کنترل و حتی کاهش خواهد یافت.*[۲۴]
________________________________________
13. به نوشته روزنامه امریکایی کریستین ساینس مانیتور، سیاست اقتصادی سختگیرانه ایران برای مهار عوارض ناشی از جنگ تحمیلی و ساماندهی اقتصاد جواب داده و اقتصاد ایران درحال بهبود است. رادیو امریکا وضعیت کلی اقتصاد ایران را که نشانههای خوبی از تصمیمات درست آن نمایان شده است به نقل از این روزنامه بدینشرح اعلام کرد: «کریستین ساینس مانیتور گزارش خود را با این خبر آغاز می‌کند که این روزها بسیاری از فروشندگان غربی در راه بازگشت به تهران هستند و از قول آنان می‌نویسد: پس از پنج سال، اقتصاد ازهمگسیخته ایران درحال بهبودی است، بااینحال همین فروشندگان تصدیق می‌کنند که هنوز آثار چنین بهبودیای در زندگی روزمره اکثریت ایرانیان ظاهر نشده است. کریستین ساینس مانیتور آن‌گاه از آلمان فدرال، ژاپن، ترکیه و انگلستان به‌عنوان چهار کشوری که در رأس فهرست شرکای بازرگانی ایران قرار دارند یاد کرده و می‌نویسد حرکت اقتصاد ایران در مسیر بهبودی ناشی‌از اجرای سیاست ریاضت‌های اقتصادی مشهور به سیاست سفتکردن کمربندها و ملاحظات جدید مورد قبول بازارهای آزاد بهجای بسیاری از تئوری‌های آرمان‌گرایانه پس از انقلاب است. به گفته یکی از بازرگانان، ایرانیان مشتاق‌اند که بار دیگر اطمینان جامعه بین‌المللی را کسب کنند، آنان صورت‌حساب‌های خود را نقداً می‌پردازند از گرفتن وام از خارج خودداری می‌کنند و با دقت و مراقبت بدهی‌های خود را می‌پردازند، یکی از دیپلمات‌های غربی نیز می‌گوید خدمات کشوری و کارخانه‌ها در ایران تجدید سازمان یافته، افراد جدیدی مسئولیت‌ها را برعهده گرفته‌اند و بهگونهای شگفت‌انگیز و بهقصد موفقیت‌ها فراگیری و آموختن ضعف‌های ناشی‌از بی‌تحرکی را جبران می‌کنند. کریستین ساینس مانیتور سپس به بررسی اثر ناشی‌از تحریم اقتصادی ایران در جریان گروگانگیری کارکنان سفارت امریکا در تهران و نیز نتایج جنگ ایران و عراق پرداخته و می‌نویسد دو سال پیش محسن نوربخش رئیس بانک مرکزی ایران، از تهکشیدن ذخایر ارزی ایران سخن به میان آورد، اکنون آن دوران سخت سپری شده است تولید نفت ایران به دومیلیون بشکه در روز افزایش یافته و هزینه‌های ارزی ایران محدود شده است، واردات کالاهای غیرضروری ممنوع است و برای کاهش واردات مواد غذایی که بخش عمده‌ای از ذخایر ارزی ایران را می‌بلعد سیستم سهمیه‌بندی به مورد اجرا گذاشته شد. به‌علاوه، مسافران حق ندارند پول ایران را از کشور خارج کنند، قیمت این اصلاحات را طبقه متوسط ایران پرداخت می‌کند که پیش از این به مصرف کالاهای وارداتی عادت کرده بود، اکنون در فروشگاه‌های شمال تهران که زمانی پر از اجناس ساخت اروپا بود تقریباً چیزی یافت نمی‌شود [...]. کریستین ساینس مانیتور می‌نویسد: رهبران ایران اکنون ادعا می‌کنند که ذخایر ارزی کشور وضع رضایت‌بخشی دارد. حسین موسوی نخست‌وزیر که ژانویه گذشته سیاست‌های اقتصادی دولت خود را در مجلس شورای اسلامی تشریح کرد می‌گوید یکسوم از بودجه امسال کشور برای جنگ اختصاص یافته است. اولویت دیگری که دولت در نظر گرفته توسعه کشاورزی است و رژیم اسلامی می‌خواهد در ظرف یک سال ازنظر مواد غذایی به خودکفایی برسد. موسوی همچنین می‌خواهد کارخانه‌های موجود را بهگونهای تجدیدسازمان بخشد که کمتر به شرکت‌های خارجی متکی باشند. همچنین دولت در نظر دارد در بلوچستان و کردستان سرمایه‌گذاری کند، برای این منظور دولت به نهاد‌هایی چون جهاد سازندگی متکی است. اینکه چگونه این طرح‌ها و برنامه‌ها عملی خواهد شد موضوعی است که باید به انتظار نشست و نتیجه را دید. مقام‌های ایرانی ادعا می‌کنند که به پیروزی‌های اقتصادی مهمی دست یافته‌اند. روزنامه‌ها پر از خبرهای مربوط به برق‌رسانی به روستاها و گسترش شبکه‌های تلفن است. می‌گویند کارخانه ذوب آهن اصفهان امسال ۱۵ درصد بیشتر از آنچه سال گذشته در نظر گرفته شده بود، آهن تولید می‌کند. [رادیو امریکا ادامه می‌دهد] کریستین ساینس مانیتور با اشاره به افزایش ظرفیت باربری کشتیرانی ایران که ازسوی آژانس‌های حملونقل دریایی در لندن مورد تأیید قرار گرفته است می‌نویسد هنوز خیلی زود است که بتوان درباره سیاست‌های اقتصادی ایران به ارزیابی پرداخت. به نوشته کریستین ساینس مانیتور، در داخل دولت، نخست‌وزیر بسیار اصلاح‌طلب با وزیر بازرگانی بیش از حد محافظه‌کار و حامیانش که می‌گویند هرگز کنترل خود را بر اقتصاد رها نخواهند کرد و تسلیم طرف‌داران بازارهای آزاد نخواهند شد درحال جنگ است. در وزارت کشاورزی نیز اوضاع مبهم است. وزیر کشاورزی محمد سلامتی، همواره از برنامه‌های خود برای اجرای سیاست عدم تمرکز صحبت می‌کند، اما از پرداختن به مسئله حساس اصلاحات ارضی ابا دارد. به‌رغم طرح‌ها و برنامه‌های متعدد، بافت سنتی کشاورزی در ایران همچنان بدون تغییر باقی مانده است. تنها زمین‌های متعلق به مقام‌های زمان شاه بین روستائیان تقسیم شده است و چند تن از رهبران مذهبی که گفته می‌شود با مالکان عمده و بزرگ روابط نزدیکی دارند با هرگونه تغییری در سیستم کنونی زمین‌داری در ایران مخالف‌اند. کریستین ساینس مانیتور آن‌گاه از تورم به‌عنوان مهم‌ترین مسئله و مشکل جمهوری اسلامی ایران یاد کرده و می‌نویسد مقام‌های رسمی میزان تورم را ۱۵ درصد برآورد می‌کنند، اما ایرانیان می‌گویند تورم شدیدتر از آن است. گرچه سیاست ریاضت‌های اقتصادی از کسری بودجه کاسته است، اما به گفته کارشناسان سطح پایین تولید عامل اصلی گرانی قیمت‌ها در ایران است.»[۲۵]
________________________________________
14. مشکلات اقتصادی عراق که از شروع تجاوز این کشور به ایران آغاز شده و در این ایام به اوج خود رسیده است مورد توجه رادیو کلن و روزنامه جمهوریت ترکیه قرار گرفت. رادیو کلن با اشاره به ازدسترفتن ذخایر ارزی عراق، مسدودشدن راه‌های صدور نفت عراق از خلیج‌فارس و محدودشدن امکان صدور نفت ازطریق لوله نفتی کرکوک به بندر سیحان ترکیه را از تأثیرات جنگ این کشور علیه ایران برشمرد و اعلام کرد عراق با ادامه جنگ، بسیار شدیدتر از دشمن خود ایران متحمل تأثیرات منفی جنگ خواهد شد، زیرا ذخایر ارزی بغداد که در آغاز جنگ درحدود ۳۵ میلیارد دلار برآورد شده بود به پایان رسیده است و کمک‌های مالی کشورهای عربی کرانه خلیج‌فارس هم دیگر مانند روزهای شروع جنگ بهسوی عراق سرازیر نمی‌شود و بغداد به‌ویژه نمی‌تواند با درآمد حاصل از نفت خود که صدور آن براثر ادامه جنگ به ۶۰۰ هزار بشکه در روز تقلیل یافته هزینه‌های جاری خود را تأمین کند. از سوی دیگر، رهبران عراق مصمماند که صلح با ایران را با توسل به اقدامات نظامی به این کشور تحمیل کنند. حمله نیروهای عراقی به شهر مهران می‌تواند مرحله نخست اقدامات نظامی آینده بغداد باشد.[۲۶] روزنامه جمهوریت (چاپ آنکارا) نیز در نگاهی کلی به اوضاع نابسامان اقتصاد عراق و تلاش‌های این کشور برای تأمین منابع مورد نیاز خود بهمنظور اقدام تسلیحاتی نوشت: درحالی‌که ۳۵ ماه از آغاز جنگ عراق و ایران می‌گذرد صدام حسین که کشورش را در تنگنای اقتصادی شدید می‌بیند از هیچ کوششی برای ادامه حیات سیاسی و برپا نگهداشتن حزب بعث دریغ نمی‌کند. روزنامه جمهوریت افزود: پس از درخواست صدام از مردم عراق برای کمک مالی به دولت، نزدیک به ۳۰ تن طلا و جواهر و میلیون‌ها دینار پول نقد جمع‌آوری شد. جمهوریت اضافه کرد: هنوز هم صدور نفت برای عراق از مهم‌ترین مسائل و بزرگ‌ترین مشکلات بهشمار می‌آید و ازآنجاکه تنها راه صدور نفت عراق ازطریق خط لوله کرکوک - سیحان است، حملات اخیر والفجر ۲ و ۳ که در شمال عراق و بهسوی این منطقه پیش می‌رود از اهمیت خاصی برخوردار می‌باشد.[۲۷]
________________________________________
15. نشریه کرسنت اینترنشنال (چاپ کانادا) که بههمت مسلمانان این کشور تهیه و منتشر می‌شود به مناسبت تحرکات اخیر دو کشور مصر و عراق برای برقراری روابط، مناسبات این دو کشور را مورد بررسی قرار داد. در مقاله این نشریه به مواردی از علل برتری مصر در روابط بین دو کشور و نقش این علل در اقتصاد عراق اشاره شده و آمده است: در رأس موارد علل نزدیکی دو کشور، حضور حدود سهمیلیون مصری در عراق می‌باشد. گفته می‌شود این تعداد از مصری‌ها بهعمد تشویق به سکونت در جنوب عراق شده‌اند تا بدینوسیله بین کشاورزان شیعه در آن منطقه شکاف ایجاد شود. درحال‌حاضر، مصری‌ها که بیش از ۱۵ درصد از جمعیت عراق را تشکیل می‌دهند، نقش اساسی در تلاش بعثی‌ها برای ادامه بقای خود ایفا می‌کنند. به نوشته کرسنت اینترنشنال، مصری‌هایی که در عراق زندگی می‌کنند سالانه حداقل سهمیلیارد دلار پول برای بستگان خود در مصر می‌فرستند و خروج این مقدار ارز تأثیر فراوانی بر اقتصاد نابسامان عراق دارد. از طرفی دیگر، چنین پول‌هایی قسمت مهمی از درآمد ارز خارجی مصر را تشکیل می‌دهند و بدون شک یکی از موضوعاتی که بین طارق عزیز و همتای مصری وی در جریان سفر اخیر طارق عزیز به قاهره مورد بررسی قرار گرفت مسئله برنامه‌های عراق درمورد کاهش ارسال ارز ازطریق مصری‌ها بوده است. عراقی‌ها می‌خواهند به تمام مصری‌های مقیم عراق پاسپورت عراقی بدهند درحالی‌که مصری‌ها اصرار دارند روش فعلی محفوظ بماند و آنان همچنان از ملیت دوگانه برخوردار باشند. درهرحال، دراینمیان مسئله اصلی موضوع حق ارسال پول به خارج از عراق می‌باشد و عراقی‌ها نمی‌توانند در این مسئله پافشاری کنند. کرسنت اینترنشنال علت این ناتوانی را حضور مصری‌ها در کنار ارتش عراق دانست و نوشت: مصر همهساله تجهیزات جنگی به ارزش حداقل یکمیلیارد دلار دراختیار عراق قرار می‌دهد، از طرفی دیگر، دست عراق دراینمورد به‌علت احتیاج حیاتی آن به نیروی انسانی مصر بسته است.[۲۸] ضمیمه گزارش ۱۲: مشروح گزارش وزیر مشاور و رئیس سازمان برنامهوبودجه از وضعیت عمومی اقتصاد کشور در ابعاد مختلف به نوشته روزنامه اطلاعات محمدتقی بانکی در مصاحبه با خبرنگاران ابتدا درمورد تولید داخلی و درآمد ملی گفت: «تولید ناخالص داخلی برحسب قیمت‌های ثابت در سال ٥٧ برابر با ٥/٢١٩٨ میلیارد ريال بود که در سال ٥٩ این رقم به ٤/٢٥٦٣ میلیارد ريال رسید. تولید ناخالص داخلی در سال‌های ٥٧ تا ٥٩ درحدود ٥/١٠ درصد کاهش داشته است. همچنین در سال ٦٠ اولینبار تولید ناخالص داخلی از ارزشی معادل ٢/٢ درصد برخوردار بوده است و طبق محاسبات انجام‌شده رشد تولید ناخالص داخلی در سال ٦١ به حدود ٧ درصد می‌رسد. وی افزود: میزان جمعیت در سال ٥٧ حدود ٨/٣٥ میلیون نفر بود که در سال ٦١ معادل ٤/٤٠ میلیون نفر برآورد می‌شود. برایناساس، در سال ٥٧ تا ٦٠ تولید ناخالص داخلی سرانه به‌طور متوسط ٩ درصد کاهش داشته است، ولی در سال ٦١، ٥/٤ درصد افزایش نشان می‌دهد. بهطورکلی، تولید ناخالص در سال ٦٠ رشد کرده، ولی باتوجه‌به جمعیت، تولید ناخالص سرانه در سال ٦١ افزایش داشته است. این نشاندهنده بهبود وضع اقتصادی کشور است. دکتر بانکی درمورد درآمد ملی سرانه گفت: درآمد ملی سرانه بر حسب قیمت‌های جاری در سال ٦٠، معادل ١٧٦ هزار ريال بوده که در سال ٦١ به ٢٠٨ هزار ريال رسید و رشدی معادل ٤/١٨ درصد داشت که ١٤ درصد آن مربوط به تورم بود، بااینوجود رشد درآمد سرانه حقیقی، خود ٤/٤ درصد بود. وی آن‌گاه دررابطهبا مصرف و سرمایه‌گذاری اظهار داشت: مصرف خصوصی برحسب قیمت‌های ثابت از سال ٥٧ تا ٦٠ به‌طور متوسط سالانه ٥/١٠ درصد کاهش داشته است. درحالی‌که طبق برآوردهای سازمان برنامهوبودجه در سال ٦١ ، مصرف خصوصی ٢/١ درصد رشد کرده است. وی افزود: درمورد هزینه‌های مصرفی دولتی که در سال ٥٨ معادل ٩/١٦ درصد نسبت به سال قبل کاهش داشته در سال بعد به‌علت هزینه‌های ناشی‌از جنگ افزایش یافته، بهطوری که نرخ هزینه‌های دولتی به ترتیب در سال‌های ٥٩ و ٦٠، ٣/٨ درصد و ٥/١٧ درصد و در سال ٦١، ١١ درصد برآورد شده است. اما دررابطهبا تشکیل سرمایه ثابت، در سال‌های ٥٧ تا ٦٠ ، پیوسته سیر نزولی داشته و به‌طور متوسط سالانه از ١٣ درصد کاهش برخوردار بوده است. وی افزود: سرمایه‌گذاری در بخش خصوصی در سال ٦٠، حدود ٦/٢١ درصد کاهش داشته است. این کاهش بیشتر دررابطهبا مشکلات بندری و مشکلات ورود کالاهای سرمایه‌‌ای در جنگ تحمیلی می‌باشد و امیدواریم با پیروزی رزمندگان بتوانیم این کاهش را جبران کنیم. واردات کشور برحسب قیمت‌های جاری که در سال ٥٧ برابر با ٣/٧٣٢ میلیارد ريال بوده است به‌طور یکنواخت تا سال ٦٠ افزایش یافته بهطوری که در سال مزبور به ١٠٨٢ میلیارد ريال رسیده است، یعنی سالانه از نرخ رشدی معادل ١٤ درصد برخوردار بوده و این برحسب قیمت‌های جاری است. اما تورم قیمت در داخل کشور برحسب قیمت‌های ثابت دارای کاهش بوده بهطوری که به قیمت ثابت سال ٥٣ میزان واردات در سال‌های ٥٧ و ٦٠ برابر ٥٣٤/٥١٠ میلیارد ريال برآورد شده است که به‌طور متوسط سالانه حدود ٥/١ درصد کاهش داشته است. وی در ادامه افزود: اما صادرات غیرنفتی برحسب قیمت جاری در سال ٥٢ برابر با ٢/٣٨ میلیارد ريال و در سال ٦٠ به ٢٧ میلیارد ريال کاهش یافته است که نرخ متوسط آن برابر با ٩/١٠ درصد می‌باشد. البته صادرات برحسب قیمت‌های ثابت از کاهش نرخ برابر ٢٨ درصد در سال برخوردار بوده است. وی گفت: در سال ٦١ برحسب برآورد گمرک ایران واردات کشور نسبت به سال گذشته کاهش داشته است و برابر با ٩٧ میلیارد ريال بوده و همچنین صادرات نیز کاهش داشته است و میزان صادرات در سال ٦١ معادل ١/٢٤ میلیارد ريال بوده است. به این ترتیب، تراز منفی بازرگانی خارجی غیرنفتی کشور از سال ٦١ افزایش یافته است. البته نسبت صادرات غیرنفتی به واردات کشور نیز در این دوره از ٢/٥ درصد به ٥/٢ درصد کاهش یافته است. دکتر بانکی آن‌گاه درمورد بودجه دولت گفت: کل هزینه‌های جاری و عمرانی دولت در سال ٦١ به رقم ٨/٣٢٧٣ میلیارد ريال بالغ گردید که از این مقدار ٢٣٣ میلیارد ريال مربوط به هزینه‌های جاری و ٩٤٣ میلیارد ريال مربوط به هزینه‌های عمرانی است. وی افزود: هزینه‌های دولت در سال ٦١ با رشدی معادل ٢١ درصد افزایش نشان می‌دهد که سهم عمده این رشد مربوط به هزینه‌های عمرانی کشور است. بهطوری که در سال مزبور هزینه‌های عمرانی از رشدی معادل ٨/٣٩ درصد برخوردار بوده است. وی اظهار داشت: در سال مورد گزارش، ٦/٢٥١٧ میلیارد ريال از هزینه‌های دولت توسط درآمدهای دولت تأمین شده و به این ترتیب کسر بودجه دولت که از محل استقراض از بانک مرکزی تأمین شده است مبلغ ٥٦٧ میلیارد ريال بوده است و این استقراض در سال ٦١ نسبت به سال ٦٠ بهمراتب کمتر بوده است. بهطوری که مبلغ استقراض دولت از بانک مرکزی در سال ٦٠ معادل ٧٧٩ میلیارد ريال بوده که با کوشش دولت در سال ٦١ این استقراض در حد مخارج ناشی‌از جنگ محدود شده است. بهطورکلی، استقراض از بانک مرکزی باعث شد از استقراض خارجی جلوگیری شود و این تنها در دولت جمهوری اسلامی ایران که از کمک مردم برخوردار است امکان‌پذیر می‌باشد. وی افزود: درآمدهای دولت در سال ٦١ نسبت به سال ٦٠ از رشدی معادل ٨/٤٧ درصد برخوردار بوده که رشد درآمدهای دولت عمدتاً ناشی‌از صادرات نفت بوده است که در سال ٦١ رشد صادرات نفت نسبت به سال ٦٠ حدود ٨٠ درصد بوده است. وی درمورد درآمدهای مالیاتی دولت گفت: درآمدهای مالیاتی نیز در سال ٦١ نسبت به سال ٦٠ حدود ١١ درصد رشد داشته است. بهطورکلی، از کل رقم درآمدهای مالیاتی دولت ٧/٧١ درصد توسط خود دستگاه‌های دولتی و بهصورت مالیات بر شرکت‌های دولتی دریافت شده و ٣/٢٨ درصد مالیات از منابع بخش خصوصی تأمین شده است که اجزای این رقم ٣/٢٨ درصد از مالیات بر شرکت‌های غیردولتی و مشاغل ١٢ درصد، مالیات بر حقوق ٢/١٠ درصد و بقیه نیز از منابعی نظیر مالیات بر ارث و غیره می‌باشد. وی افزود: مسلماً دررابطهبا درآمدهای مالیاتی باید کار زیادی انجام دهیم. بهنظر ما باید روند اخذ مالیات که بعد از انقلاب تغییرات مثبتی یافته است بهشدت متحول شود، زیرا تنها تعدیل در مالیات بر حقوق کافی نیست، بلکه باید بر افزایش مالیات بر مشاغل تأکید بیشتری داشت. دکتر بانکی افزود: دراینزمینه، دولت یک لایحه مالیاتی (مالیات بر املاک) را تقدیم مجلس شورای اسلامی کرده است که ان‌شاءالله دولت بتواند برحسب افزایش میزان املاک، مالیات بیشتری وصول نماید.»[۲۹]
________________________________________
- ضمیمه دارد؛ مشرح گزارش وزیر مشاور و رئیس سازمان برنامهوبودجه از وضعیت عمومی اقتصاد کشور در ابعاد مختلف.
پاورقی‌ها
منابع و مآخذ روزشمار 1362/05/17
- ↑ سند شماره ۲۶۴، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، راوی قرارگاه نجف در عملیات والفجر ۳ - حسین اردستانی، ۱۶/۵/۱۳۶۲، صص ۷۹ و ۸۰ و ۸۳.
- ↑ سند شماره ۱۲۵، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزارش راوی قرارگاه نجف در عملیات والفجر ۳ - حسین اردستانی، تاریخ؟؟؟؟، صص ۵۷ و ۵۸.
- ↑ سند شماره ۲۴۹، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، دفتر ثبت راوی قرارگاه خاتم‌الانبیا در عملیات والفجر ۲ و ۳ - محسن رخصت‌طلب، ۱۷/۵/۱۳۶۲، صص ۱۳۹ - ۱۴۵.
- ↑ سند شماره ۳۵۱۴۶۲، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ: از پدافند قرارگاه حمزه سیدالشهدا سپاه به پدافند هوایی ستاد مرکزی سپاه، ۱۷/۵/۱۳۶۲.
- ↑ سند شماره ۸۶۹۹۰، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ: از اداره اطلاعات شاجا به نخست وزیری - دفتر اطلاعات و تحقیقات، ۱۷/۵/۱۳۶۲.
- ↑ مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، گزیده اسناد تکمیلی عملیات والفجر ۲، شرح عملیات، جلد ۲، صص ۱۷۳ و ۲۳۵.
- ↑ سند شماره ۲۸۹۱۴۹ مرکز... از شهربانی استان خوزستان به استانداری خوزستان، ۱۷/۵/۱۳۶۲؛ و - سند شماره ۲۸۶۶۸۰ مرکز ... از شهربانی استان خوزستان به استانداری خوزستان، ۱۷/۵/۱۳۶۲.
- ↑ روزنامه اطلاعات، ۱۷/۵/۱۳۶۳، ص۴
- ↑ سند شماره ۳۳۷۲۵۱، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ: از طرح عملیات تیپ قدس به قرارگاه حمزه، ۱۱/۶/۱۳۶۲.
- ↑ تکراری از قبل نباشد - بررسی شود
- ↑ سند شماره ۳۵۵۹۵۳، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ: از ستاد ناحیه کردستان به ستاد سپاه منطقه ۱۱، ۲۲/۵/۱۳۶۲.
- ↑ سند شماره ۳۴۳۳۰۳، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ: از شهربانی کردستان به استانداری کردستان، ۱۷/۵/۱۳۶۲.
- ↑ سند شماره ۴۱۰۴۹۳، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ: از سپاه اشنویه - طرح و عملیات به قرارگاه حمزه سپاه - عملیات، ۱۸/۵/۱۳۶۲.
- ↑ سند شماره ۳۱۵۸۲۳، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ: از لشکر ۲۸ کردستان به فرمانده سپاه، ۱۹/۵/۱۳۶۲.
- ↑ سند شماره ۳۵۴۵۷۵، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ: از فرماندهی سپاه سلماس به فرماندهی قرارگاه حمزه، ۱۷/۵/۱۳۶۲.
- ↑ روزنامه اطلاعات، ۱۸/۵/۱۳۶۲، ص۳.
- ↑ روزنامه اطلاعات، ۱۸/۵/۶۲، ص۳
- ↑ روزنامه اطلاعات، ۱۸/۵/۱۳۶۲، ص۳.
- ↑ خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش‌های ویژه، شماره ۱۴۲، ۱۸/۵/۱۳۶۲، صص ۸ و ۹، خبرگزاری فرانسه، ۱۷/۵/۱۳۶۲.
- ↑ خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش‌های ویژه، شماره ۱۴۲، ۱۸/۵/۱۳۶۲، صص ۱۱ - ۹، توکیو - خبرگزاری جمهوری اسلامی، ۱۷/۵/۱۳۶۲.
- ↑ گزارش ویژه، شماره ۱۴۲، ۱۸/۵/۱۳۶۲، ص۳۶، رادیو اسرائیل ۱۷/۵/۱۳۶۲
- ↑ خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش‌های ویژه، شماره ۱۴۲، ۱۸/۵/۱۳۶۲، ص۳، بیروت - خبرگزاری جمهوری اسلامی، ۱۷/۵/۱۳۶۲.
- ↑ مشروح گزارش وزیر مشاور و رئیس سازمان برنامه و بودجه درباره آمار و ارقام مصرف و سرمایه‌گذاری صادرات و واردات بودجه دولت و تغییرات آن در دو سال گذشته و مالیات دریافتی و میزان افزایش آن نسبت به سال گذشته در ضمیمه این خبر درج شده است.
- ↑ روزنامه اطلاعات، ۱۸/۵/۱۳۶۳، ص۲
- ↑ خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش‌های ویژه، شماره ۱۴۳، ۱۹/۵/۱۳۶۲، صص ۲۷ و ۲۸، رادیو امریکا، ۱۷/۵/۱۳۶۲.
- ↑ خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش‌های ویژه، شماره ۱۴۲، ۱۸/۵/۱۳۶۲، ص۲۰، رادیو کلن، ۱۷/۵/۱۳۶۲.
- ↑ خبرگزاری جمهوری اسلامی، نشریه گزارش‌های ویژه، شماره ۱۴۲، ۱۸/۵/۱۳۶۲، ص۴، آنکارا - خبرگزاری جمهوری اسلامی، ۱۷/۵/۱۳۶۲.
- ↑ روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۸/۵/۱۳۶۲، ص۱۲
- ↑ روزنامه اطلاعات، ۱۸/۵/۶۲، ص۲